Historia
Kościół św Wojciecha został zbudowany w latach 1231–1242 z fundacji pochodzącego z Kościelca biskupa krakowskiego Wisława herbu Zabawa. Pod koniec XVI wieku został spustoszony przez braci polskich, a następnie na długo opuszczony. Odbudowana została przeprowadzona dopiero w XVII wieku, staraniem księdza Macieja Molędy. W latach 1628–1634 wymurowano na nowo ściany naw bocznych, a wieże zlikwidowano zatapiając je w bryle korpusu. Na miejscu drewnianych stropów wprowadzono barokowe sklepienie oraz barokowy szczyt fasady, nie zachowano niestety żadnego oryginalnego otworu okiennego. Przy ścianie południowej kościoła dobudowano kruchtę.
Architektura
Kościół usytuowano na wzgórzu zamykającym wieś od wschodu. Wzniesienie to poprzedzał obszerny plac powstały u zbiegu trzech dróg, z którego rozciągał się najlepszy widok na orientowany kościół. Co ciekawe skierowana na plac fasada kościoła, pomimo posiadania portalu wejściowego, była mniej okazała, dominanta natomiast w postaci dwóch wież znajdowała się po stronie wschodniej, prezbiterialnej, kapłańskiej. Być może w ten sposób fundator kościoła, biskup Wisław, pragnął podnieść prestiż władzy duchownej.
Kościół św. Wojciecha zbudowany został jako trójnawowa bazylika emporowa, zamknięta na wschodzie półkolistą apsydą, był więc budowlą okazałą, wyjątkową pośród wiejskich kościołach parafialnych na terenie Polski. Korpus posiadał trzy przęsła, a wysokie prezbiterium dwa. Pierwotnie po bokach prezbiterium znajdowały się dwie czworoboczne w planie wieże, osadzone w liniach naw bocznych, co było wyraźnie wzorowane na architekturze sakralnej Dolnej Nadrenii (np. katedra w Trewirze, fara w Andernach, kolegiata w Boppard).
Partie romańskie murów zostały zbudowane z tworzących regularne warstwy ciosów wapiennych, później uzupełnianych cegłą. Elewacje apsydy rozczłonkowano opartymi na bazach lizenami, z nałożonymi na nie służkami. Dodatkowo pomiędzy lizenami przebiegał fryz arkadkowy. Prawdopodobnie całą budowlę obiegał cokół. Wygląd pierwotnych okien nie jest znany, można jedynie przypuszczać, iż były rozglifione, półkoliście zamknięte, rozmieszczone pomiędzy wzmacniającymi mury lizenami.
Portal wejściowy usytuowano w fasadzie zachodniej. Otrzymał on formę trójuskokową z trzema parami kolumn częściowo pokrytych płasko rzeźbionymi motywami roślinnymi, oraz z potrójną archiwoltą o podobnej dekoracji rzeźbiarskiej. Z obu stron portal flankowany był wysokimi, ale dość wąskimi wnękami o półkolistych zamknięciach, być może pierwotnie mieszczącymi jakąś formę rzeźbionej dekoracji.
Wewnątrz podział na nawy zapewniały arkady, podtrzymywane przez filary i filary przyścienne. Nawę główną obiegały empory otwarte do niej tryforiami. Umieszczone w nich bliźniacze kolumny otrzymały bogatą dekorację głowic, przy czym każda ich para była inna, a niemal wszystkie wykonali biegli w swej sztuce kamieniarze. Nie wiadomo czy empory miały charakter ceremonialny, prawdopodobnie posiadały walory reprezentacyjne, a z pewnością pełniły funkcję użytkową. Prowadziły do nich schody w zachodniej części budynku, a być może także w wieżach. O użytkowym charakterze empor świadczyły także uszkodzenia trzonów kilku kolumienek, powstałe zapewne na skutek usuwania drewnianej balustrady, stanowiącej zabezpieczenie otworów emporowych.
Stan obecny
Mimo znacznych przekształceń kościoła, do dnia dzisiejszego przetrwały pierwotne romańskie partie, w tym mury prezbiterium i nawy głównej, aneksy przy prezbiterium powstałe w miejsce dawnych wież, a przede wszystkim obiegające nawę główną empory z trójdzielnymi przeźroczami, w których nadal widoczny jest komplet dwunastu głowic bliźniaczych kolumienek. Najbardziej reprezentacyjnym elementem detalu architektonicznego jest zachowany do dzisiaj okazały portal wejściowy. Na ciosach i elementach pierwotnej kamieniarki wnętrza zachował się duży zespół znaków kamieniarskich, w tym swastyka i rozbudowany motyw trójkrzyża, umieszczony na podłuczu arkady środkowego przeźrocza empory południowej. Natomiast na prawym ościeżu portalu zachodniego przetrwał wyryty znak stanowiący kombinację łuków i przekreślonego krzyża łacińskiego, a na cokole fasady aż 18 znaków w kształcie litery L.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Soćko A., Romańska architektura kościoła pw. św. Wojciecha w Kościelcu Proszowickim — forma a znaczenie [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T.Janiak, Gniezno 2009.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.