Historia
Kościół św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim został wzniesiony na przełomie XII i XIII wieku. Zbudowano go we wsi leżącej w pobliżu przeprawy pod Mątwami, jednej z najważniejszych na szlaku komunikacyjnym prowadzącym z Wielkopolski na Pomorze, którą strzegł kościelecki gród. Biorąc pod uwagę wezwanie kościoła, poświęconego popularnej w Wielkopolsce świętej Małgorzacie, analogie do budowli sakralnych na terenie Wielkopolski oraz pierwotną książęcą własność Kościelca, przypuszczać można, iż fundatorem kościoła był książę Mieszko III Stary, panujący na Kujawach po książętach mazowieckich od lat 80-tych lub 90-tych XII wieku do 1200 lub 1202 roku.
W dokumentach źródłowych kościół po raz pierwszy bezpośrednio wzmiankowany był dopiero w 1362 roku. W okresie tym, najpóźniej od lat 40-tych XIII wieku, Kościelec należał już do rodu Leszczyców, właścicieli dóbr w północno – zachodniej części Kujaw. Z rodziną tą związana była pierwsza informacja o wsi pochodząca z 1311 roku. Od tamtego momentu pojawiała się nazwa osady Ecclesia Lapidea (Kamienny Kościół) lub Koszczol, zawdzięczająca nazwę murowanej, romańskiej świątyni. W 1320 roku wymienieni zostali po raz pierwszy kościeleccy plebani Herman i Fryderyk, którzy wysłani zostali przez sędziów toczącego się wówczas w Inowrocławiu procesu polsko – krzyżackiego w sporze o aneksję Pomorza Gdańskiego. Udali się oni do wielkiego mistrza krzyżackiego, z pozwem na termin ogłoszenia wyroku.
W 1362 roku doszło do sporu o prawo patronatu nad kościołem, które przysługiwało właścicielom Kościelca. Konflikt prowadzili bracia stryjeczni Wojciech z Kościelca, wojewoda brzeski i Hektor z Pakości, podczaszy brzeski. Spór ten zakończył się kompromisem przy udziale króla Kazimierza Wielkiego. Nieco później, na początku XV wieku, w związku z przejściem Kościelca w posiadanie rodziny Kościeleckich, prawo patronatu przyznane zostało również spokrewnionym z nimi dziedzicom Łabiszyna i Krotoszyna. Samym Kościeleckim początek dał związek ostatniej z rodu Leszczyców – Dobrochny, z Januszem z Kutna, wojewodą inowrocławskim z rodu Ogończyków.
W 1488 roku na prośbę Mikołaja Kościeleckiego, prepozyta włocławskiego i jego kuzyna o tym samym imieniu, dziedzica Kościelca, kościół podniesiony został przez biskupa włocławskiego Piotra z Bnina do godności kolegiaty. Ustanowiona została wówczas prepozytura i kolegium sześciu świeckich kleryków zwanych mansjonarzami, zobowiązanych do pomocy proboszczowi, śpiewu w chórze i odprawiania mszy w intencji patronów.
Od XV wieku kościół ulegał licznym przebudowom: ściany podwyższono i uzupełniono cegłą, założono sklepienie w prezbiterium, a od południa w 1559 roku dobudowano renesansową kaplicę grobową Kościeleckich, wyburzając znaczną część ściany nawy, by przebić ją szeroką arkadą. Wizytacja z 1582 roku wzmiankowała także istnienie zakrystii, cmentarza oraz szkoły parafialnej.
W czasie wojny polsko-szwedzkiej z lat 1655-1660 kościół spłonął. Odbudowany został w 1688 roku dzięki dotacji Zygmunta Działyńskiego, który sfinansował budowę nowego polichromowanego stropu w nawie oraz wieżyczki na sygnaturkę. Wizytacja z 1699 roku wspominała również o kruchcie konstrukcji szkieletowej, powstałej z pewnością w trakcie odbudowy. W 1861 roku przekształcono ścianę nawy północnej, gdzie dobudowano neorenesansową kaplicę św. Jana, natomiast w 1894 roku nawę przykryto neogotyckim sklepieniem sieciowym.
Architektura
Kościół wzniesiony został jako wiejska budowla jednonawowa, orientowana, zbudowana z ciosów granitowych na planie prostokąta. Późniejsze przemurowania przeprowadzono przy użyciu cegieł o układzie gotyckim z użyciem tzw. zendrówki. Pierwotnie składał się z korpusu nawowego o wymiarach wnętrza 8,6 x 12 metrów, wąskiego i krótkiego prezbiterium wielkości 4,5 x 2,2 metra, zakończonego po wschodniej stronie półkolistą apsydą o średnicy 2,1 metra, oraz z czworobocznej, czterokondygnacyjnej wieży o wymiarach 3,7 x 3,4 metra, usytuowanej na osi fasady zachodniej.
Wnętrze wieży kościoła mieściło na pierwszym piętrze emporę, przeznaczoną na zaszczytne miejsce dla fundatora i patrona kościoła. Przyziemie było sklepione krzyżowo, a komunikację pionową pomiędzy kondygnacjami zapewniały kamienne schody osadzone w grubości muru wschodniego wieży. W górnej partii wieży, w każdej ze ścian umieszczono biforalne okna zamknięte łukami pełnymi. Były to jedyne większe otwory w masywnej budowli, gdyż w przyziemiu zastosowano wyłącznie otwory szczelinowe. Dzięki temu całość po zaryglowaniu drzwi mogła w razie potrzeby pełnić funkcje obronne.
Główne wejście do kościoła znajdowało się w ścianie południowej, gdzie osadzono romański portal. We wczesnym średniowieczu wnętrze nawy najpewniej przykryte było drewnianym stropem. Dopiero w XV wieku po nadbudowaniu cegłą murów korpusu, wieży i prezbiterium, w tym ostatnim założono sklepienie gwiaździste. Przekształcono także pierwotne niewielkie, półkoliste i rozglifione okna na większe otwory ostrołuczne, a między prezbiterium a nawą wybudowano trójkątny ceglany szczyt, w który wkomponowano mocno wypalaną cegłę zendrówkę.
Stan obecny
Romański charakter zachowały mury nawy, prezbiterium z apsydą i wieży (wraz z oryginalnymi schodami w grubości muru), oraz portal w ścianie południowej. W prezbiterium przetrwało późnogotyckie sklepienie gwiaździste z końca XV wieku, w przyziemiu wieży romańskie sklepienie krzyżowe, a w nawie obecnie widoczne jest neogotyckie sklepienie sieciowe. Pomiędzy nawą a prezbiterium zachowały się dawne gzymsy impostowe arkady tęczy, natomiast przy arkadzie apsydy dwa pilastry z gzymsami. Oryginalne, uszkodzone okno romańskie widoczne jest w południowej elewacji nawy, kolejne w murach wieży, gotyckie zaś we wschodniej ścianie prezbiterium i w elewacji północnej nawy (zamurowane i przysłonięte kaplicą). Ponadto od strony zachodniej kaplicy widoczna jest zamurowana półkolista wnęka. W kruchcie znajduje się gotycki krucyfiks z XVI wieku. Niestety dwie zabytkowe stalle z XV wieku spalone zostały przez Niemców w trakcie drugiej wojny światowej, a późnogotycki dzwon przetopiony.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hewner K., Kościół św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim, Inowrocław 1998.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.