Historia
Romański kościół św. Andrzeja w Kościelcu Kolskim wybudowany został w XII wieku, przy czym mogło to nastąpić zarówno w pierwszej, jak i drugiej połowie tego stulecia. Fundatorem zapewne był władca, być może Bolesław III Krzywousty lub któryś z dwóch jego synów: Mieszko lub Bolesław Kędzierzawy. Najprawdopodobniej w pobliżu Kościelca przebiegała granica pomiędzy ziemiami Mieszka Starego i Bolesława Kędzierzawego, wyznaczonymi testamentem Krzywoustego. Od końca XII wieku bez wątpienia obszar ten znajdował się w księstwie kujawskim, trudno jednak rozstrzygnąć, do kogo należał Kościelec w kluczowym okresie, czyli około połowy XII wieku.
W 1362 roku osada odnotowana została w źródłach pisanych pod nazwą Kościół. Samą świątynię wzmiankowano jako budowlę parafialną dopiero na początku XVI wieku, a dokładniejszą inwentaryzację sporządzono w 1608 roku. Wcześniej, w 1418 roku na dokumencie wystąpił jako świadek pleban kościoła św. Andrzeja.
Na początku XVII wieku kościół poddano przebudowie, na skutek czego powstał wówczas orientowany drewniany budynek połączony z romańskim prezbiterium. W 1712 roku kościół miał się znajdować w złym stanie, ze zniszczonym dachem. W 1760 roku starosta kolski Rafał Gurowski ufundował remont i kolejne prace modernizacyjne kościoła. W uzyskanym wówczas kształcie zabytek przetrwał do 2001 roku, kiedy to drewnianą część kościoła przebudowano na szkaradną współczesną bryłę.
Architektura
Romański kościół został wymurowany z ciosów układanego regularnymi warstwami piaskowca, jako budowla jednonawowa na planie prostokąta o wymiarach wnętrza 4,8 x 7,3 metra, zamknięta po stronie wschodniej niższą i nieco węższą, półkolistą apsydą o długości promienia wynoszącej 1,9 metra. Od strony północnej do nawy kościoła w okresie gotyckim przystawiono utworzoną z cegieł zakrystię ze skarbczykiem, podpartą narożną, usytuowaną pod skosem przyporą. Zakrystia zajęła prawie całą długość elewacji północnej nawy kościoła.
W ścianach kościoła pierwotnie umieszczono dwa romańskie, małe okna, umieszczone w apsydzie, symetrycznie względem osi podłużnej budynku. Zwieńczenie każdego z nich stanowił jeden doskonale obrobiony kamienny element. W nawie od południa znajdowało się kolejne małe romańskie, półkoliście zamknięte okno, obok którego w okresie gotyku przebito duże okno ostrołukowe. Pierwotne wejście do świątyni znajdowało się w przyziemiu po stronie zachodniej lub ewentualnie północnej, choć raczej ściana północna nawy pierwotnie pozbawiona była otworów, zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną.
Wewnątrz, w zachodniej części nawy pierwotnie znajdowała się empora, prawdopodobnie oparta na jednej, usytuowanej centralnie kolumnie i dwóch kwadratowych przęsłach sklepiennych. W kościele św. Andrzeja zastosowano wejście na emporę z zewnątrz świątyni (od strony południowej), przy pomocy dostawianej drabiny. Było to rozwiązanie niespotykane na terenach ziem polskich w XII wieku, natomiast tego typu sposoby wstępu na empory funkcjonowały przede wszystkim na terenie Czech (np. kościół św. Klemensa w Stara Boleslav). Drugie wejście umieszczono od północy, poprzez schody i wąski korytarzyk osadzone w grubości muru. Nad apsydą zastosowano sklepienie hemisferyczne o kształcie półkuli.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotne, romańskie mury obwodowe nawy i apsydy, za wyjątkiem rozebranej ściany zachodniej, przy której znajduje się wyjątkowo brzydka, współczesna budowla, stojąca na miejscu rozebranej nowożytnej, drewnianej nawy. Oprócz części romańskiej zachowała się również gotycka zakrystia. Średniowieczne detale architektoniczne to dwa okna w apsydzie, zamurowane okno w południowej ścianie nawy, umieszczony obok, także zamurowany portal na emporę, oraz sklepienie apsydy. Wewnątrz widoczne są ponadto relikty łuku sklepiennego przy ścianie południowej oraz sklepienie schodów na emporę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Różański A., Jednoprzestrzenne kościoły romańskie z terenu Wielkopolski, Poznań 2010.
Różański A., Schody do nieba – Kościelec Kolski odkrywany na nowo [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T.Janiak, Gniezno 2009.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.