Historia
Pierwsza wzmianka o obwarowaniach w Kościanie (castrum), zapewne jeszcze drewniano – zimnych, odnotowana została w 1305 roku. Murowany zamek zbudowano być może jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku, choć bardziej prawdopodobne jest jego wzniesienie z inicjatywy króla Władysława Jagiełły. Budowa miejskich murów obronnych w Kościanie nastąpiła w końcu XIV wieku lub po 1400 roku, w którym to odnowiony został przywilej lokacyjny.
W 1396 roku odnotowana została w źródłach pisanych brama Głogowska, w 1398 roku wspomniano muratora Moczygrocha, który miał dom w Kościanie, zaś same mury wspomniano w 1409 roku, gdy król Władysław Jagiełło w uznaniu zasług mieszkańców przy budowie i utrzymaniu obwarowań zezwolił władzom miasta na założenie czterech jatek rzeźniczych, czterech kramów szewskich i czterech piekarskich, z których dochód miał być przeznaczany na naprawy i dokończenie budowy. W późniejszym okresie fortyfikacje były zapewne modernizowane, na co wskazywałaby rozbudowana forma przedbramia bramy Głogowskiej oraz informacja o niedopuszczeniu do murów robotników starosty Łukasza Górki, którzy mieli je naprawić. Z innych wzmianek wiadomo, iż mieszczanie którzy posiadali parcele w pobliżu obwarowań zobowiązani byli do nocnej straży („vigilie nocturne” z 1496 roku), w bramach zaś urzędowali stróże („custodes et portulani” z 1498 roku).
Zamek był siedzibą starostwa grodowego, znajdującego się w rękach wielkich rodów wielkopolskich. Wielokrotnie służył za miejsce pobytu Władysława Jagiełły w trakcie jego objazdów królestwa. W okresie od 1393 do 1433 roku władca ten przebywał w Kościanie aż 22 razy. Pomimo tego zamek zapewne nie posiadał zbyt wielkich walorów obronnych, gdyż w 1443 roku bez problemu zajęli go mieszczanie kościańscy. W latach 1503 – 1506 z polecenia króla Jana Olbrachta, Spytek z Jarosławia, kasztelan krakowski i kościański, miał co roku z dochodów starostwa wypłacać 40 grzywien na utrzymanie zamku i opłacenie załogi. Podobny nakaz król uczynił w 1506 roku w stosunku do Łukasza Górki.
Nowożytne przebudowy zapewne nie zmieniły zbytnio wyglądu zamku, lecz pomimo prac remontowych prowadzonych w drugiej połowie XVI wieku przez starostę Piotra Opalińskiego, a później przed 1565 rokiem przez jego następcę, Wojciecha Czarnkowskiego, zamek znajdował się w złym stanie. Obwarowania ucierpiały zapewne w czasie wojen ze Szwedami w połowie XVII wieku, kiedy miasto i zamek zostały spalone. Większe zniszczenia dotknęły mury obronne Kościana w 1704 roku, przy powtórnym zajęciu miasta przez Szwedów. W XIX wieku cegła z murów była używana na budowę domów, co wydatnie przyśpieszyło dewastację obwarowań. Zamek zaniedbany nieco już w połowie XVI wieku, został sto lat później całkowicie spalony przez Szwedów i nie był już odbudowany.
Architektura
Kościan powstał w bagnistej dolinie rzeki Obry, zapewniającej znaczne naturalne warunki obronne. Oba elementy, zamek i miasto, tworzyły sprzężony zespół obronny, przy czym ich położenie sugeruje, iż mur miejski doprowadzono do wcześniej wzniesionego zamku, usytuowanego po południowej stronie miasta, pośród rozlewisk rzeki.
Obwód murów obronnych zakreślał okrąg, wydłużony w kierunku południowo – wschodnim, dla połączenia z zamkiem. Powierzchnia miasta w murach wynosiła około 10 ha, a długość linii obwarowań 1150 metrów. Wzdłuż murów obronnych od strony miasta ciągnął się w średniowieczu nie zabudowany pas terenu, jedynie klasztor dominikanów w XV wieku zajął miejsce w sąsiedztwie obwarowań. Ceglany mur obronny miał nie mniej niż 6 – 7 metrów wysokości. Inne jego wymiary oraz sposób zwieńczenia nie są znane, nie był wzmocniony basztami. Być może pod koniec średniowiecza na niektórych odcinkach wzniesiono drugą linię muru.
Miasto miało w średniowieczu dwie bramy: Poznańską od północnego – wschodu i Głogowską w południowo – zachodniej części obwodu. O ich formie architektonicznej niewiele wiadomo. Prawdopodobnie mieściły się w typowych wieżach bramnych, wysuniętych przed linię murów na zewnątrz. Przedbramie bramy Głogowskiej powstało prawdopodobnie w wyniku jej rozbudowy w okresie późnego średniowiecza lub nowożytnym. Na początku XVI wieku przebito w murach furtę w zachodniej części obwodu, prowadzącą w kierunku klasztoru bernardynów.
Gród kościański nie był początkowo związany z miastem, ale znajdował się bardzo blisko niego. Połączenie nastąpiło w trakcie budowy miejskich murów obronnych, które oparły się z obu stron o zamek. Miał on kształt regularnego czworoboku zbliżonego do kwadratu o boku długości około 50 metrów. Wjazd usytuowany w wieży bramnej prowadził od strony miasta, od którego dzielił go nie tylko mur, lecz także zapewne rów z wodą. Wiadomo także, iż co najmniej od XVI stulecia funkcjonowały dwie furty: południowa wstawiona między dwa budynki, która prowadziła do browaru i łaźni usytuowanych nad sadzawką poza zamkiem, oraz druga po stronie północnej. Zabudowa związana z zamkiem wznosiła się również w obrębie murów miejskich, na terenie między zamkiem a działkami miejskimi. Znajdował się tam szachulcowy młyn konny i duża drewniana stajnia.
Główny dom zamkowy stał od południa. Był piętrowy, podpiwniczony z jednotraktowym okładem izb, rozdzielonych między sobą drewnianymi lub szkieletowymi ściankami działowymi. W XVI wieku komunikację pionową umożliwiały w nim wewnętrzne schody umieszczone w sieni. Część północną zamku zajmowały drewniane i szachulcowe budynki gospodarcze (kuchnia, stajnia, dom służby), wschodnią natomiast mury zniszczonych lub nigdy nie dokończonych trzech domów zamkowych.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Obecnie na jego terenie znajduje się współczesny budynek szpitala. Z murów miejskich pozostał jedynie krótki i obniżony w stosunku do pierwotnego stanu fragment na tyłach kościoła Pana Jezusa (dawny kościół dominikański).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.