Historia
Początki fundacji opactwa sięgały połowy XIII wieku, kiedy to skarbnik kujawski Mikołaj Zbrożek celem założenia klasztoru przekazał cystersom osiem wsi i cztery źrebia w okolicach osady Byszewo. Nadanie to zatwierdzone zostało jeszcze w 1250 roku przez księcia kujawskiego Kazimierza Konradowica, a rok później opactwo otrzymało od biskupa włocławskiego dziesięciny z czterech wsi pierwotnego uposażenia. Oprócz tego książę wsparł zakonników dwoma kolejnymi wsiami. W 1253 roku sprawa założenia klasztoru trafiła pod obrady kapituły generalnej w Cîteaux, która następnie wyznaczyła wizytatorów z Jędrzejowa i Koprzywnicy. Ponieważ zalecenie to nie zostało wykonane, rok później wyznaczono jako klasztor macierzysty Sulejów, choć ostatecznie w 1256 roku zakonnicy przybyć mogli do Byszewa ze śląskiego Lubiąża.
W 1288 roku, na mocy umowy cystersów z biskupem włocławskim Wisławem, doszło do translokacji byszewskiego konwentu do wsi Śmiewce („Smeysche”), przemianowanej na Nowe Byszewo, a od XV wieku nazywanej Koronowo (od oficjalnej nazwy klasztoru Corona Sancta Mariae). Kilka miesięcy później, prawdopodobnie w lutym 1289 roku, cystersi rozpoczęli budowę opactwa na nowym miejscu, korzystając z dochodów ze wsi Polaszki, którą nadał im książę pomorski Mszczuj II. Prace te nadzorował ostatni opat byszewski, a zarazem pierwszy koronowski, niejaki Engelbert, a później jego następca Bertold. Bezpośrednio za budowę odpowiedzialny mógł być Theodoricus, magister operis wymieniony w dokumencie translokacyjnym. Do początku XIV wieku wzniesione zostało prezbiterium kościoła i północna część transeptu, natomiast pozostała, zachodnia część świątyni wzniesiona została do połowy XIV stulecia. Do tego czasu zbudowane zostały też pomieszczenia klauzury wraz z wymaganymi przez regułę pomieszczeniami konwentu.
Wiek XIV był dla opactwa okresem największego prosperity. W 1368 roku z rąk króla Kazimierza Wielkiego cystersi otrzymali przywilej, na mocy którego mogli lokować w Koronowie miasto na prawie magdeburskim, co uczynił opat Jan w 1370 roku. Dobra klasztoru powiększane były w wyniku darowizn, zakupów i zamian. Dzięki temu pod koniec XV wieku majątek klasztoru koronowskiego liczył ponad 50 wsi, a Koronowo był jednym z najbogatszych opactw na ziemiach polskich. Już jednak od końca XIV wieku sytuacja opactwa zaczęła się pogarszać. W 1381 roku, na skutek zatargu cystersów z okolicznym rycerstwem, klasztor został spalony wraz z biblioteką i archiwum. Najeźdźcy zostali obłożeni ekskomuniką, zaś cystersi oddali się pod opiekę papieża. Kolejne grabieże i podpalenia związane były z przygranicznym usytuowaniem opactwa i wojnami polsko – krzyżackimi. Według klasztornej kroniki do połowy XV wieku opactwo miało być plądrowane aż siedem razy. W 1410 roku pod Koronowem odbyła się zwycięska dla polskiego rycerstwa bitwa z Krzyżakami, po której poległych zebrano i pochowano na terenie klasztoru. Cztery lata później opactwo zostało najechane przez Krzyżaków, a w 1433 roku przez Husytów, wspierających Polskę w walce z zakonem. Po tym ostatnim wydarzeniu zakonnicy opuścili Koronowo. Spustoszony klasztor stał opuszczony przez kilka lat, za co błąkający się mnisi zostali obłożeni klątwą. Została ona zdjęta przez opata generalnego Jana Vion de Gevrega dopiero w 1440 roku.
Ustabilizowanie sytuacji opactwa przyniósł drugi pokój toruński z 1466 roku, za sprawą którego Koronowo przestało być osadą przygraniczną. W początkach XVI wieku podjęto pierwsze próby narzucenia klasztorowi opatów komendatoryjnych. Dążył do tego biskup włocławski Krzesław z Kurozwęk, chcący połączyć dobra klasztorne z sufraganatem, jednak pomimo licznych zabiegów u papieża celu tego nie osiągnął. W 1523 roku zakończono odbudowę kościoła klasztornego, uświetnioną poświęceniem siedmiu ołtarzy. Prawdopodobnie działania te związane były z rzutkim opatem Janem de Lutzelfost, który pierwotnie był przełożonym klasztoru w Wągrowcu, ale utracił stanowisko z powodu potajemnego bicia monety, i po odbyciu kary skierowany został do Koronowa. Następnie w 1558 roku, za opata Adama Mirkowskiego, wzniesiono kościół i szpital Świętego Ducha, usytuowany za miastem, na prawym brzegu Brdy.
Na początku drugiej połowy XVII wieku klasztor został dwukrotnie spustoszony przez wojska szwedzkie. Odbudowę w stylistyce barokowej, połączoną z dostawieniem drugiego rzędu kaplic do kościoła, przeprowadzono do 1698 roku. Już jednak w czasie wojny północnej, a zwłaszcza na skutek rekwizycji z lat 1701-1706 klasztor poniósł kolejne straty. Około połowy XVIII stulecia sytuacja musiała się poprawić, gdyż ufundowano przy klasztorze pałac opatów. W 1772 roku Koronowo znalazło się pod zaborem pruskim. Opactwo funkcjonowało w nim do czasu kasaty z 1819 roku, kiedy to kościół klasztorny zamieniono na parafialny, użytkowany wspólnie przez katolików i protestantów. Zabudowania klasztorne zostały wówczas zmodernizowane i przeznaczone na więzienie. Renowacja kościoła przeprowadzona została w latach 1899-1903. Po drugiej wojnie światowej miały miejsce tylko drobne remonty, natomiast gruntowne prace naprawcze przeprowadzono w latach 1977-1980.
Architektura
Opactwo zbudowane zostało w dolinie na prawym brzegu rzeki Brdy, w jednym z jej licznych zakoli. W pobliżu przebiegał lokalny szlak łączący Bydgoszcz z Tucholą i dalej Chojnicami, a także przeprawa przez rzekę. Od zachodu opactwo otaczały stoki wzgórz biegnących równolegle do Brdy, od wschodu zaś koryto rzeki. W średniowieczu klasztor składał się z kościoła oraz umieszczonych po jego południowej stronie zabudowań klauzury, zapewne otaczających wraz z krużgankami czworoboczny w planie wirydarz. Część zabudowań mogła być konstrukcji drewnianej, ale główne skrzydło wschodnie najpewniej wzniesiono murowane, na przedłużeniu południowego ramienia transeptu. Dalej na północy i południu znajdować się mogły nadrzeczne zabudowania gospodarcze z młynami na czele. Po przeciwnej stronie rzeki, na terenie równego lewego brzegu, rozwinęła się przyklasztorna osada, w XIV wieku przekształcona w miasto.
Kościół klasztorny był orientowaną, okazałą budowlą o typie bazyliki, wzniesioną na planie krzyża łacińskiego długości około 66 metrów, z cegły w wątku gotyckim, przy wykorzystaniu zendrówki i cegieł glazurowanych. Składał się z trzech naw siedmioprzęsłowego korpusu o szerokości 18 metrów, transeptu oraz trójnawowego, także bazylikowego prezbiterium o prostym zamknięciu po stronie wschodniej. Od strony północnej do korpusu przylegał rząd siedmiu trójbocznie zamkniętych kaplic. Ponadto na zakończeniu korpusu od strony północno – zachodniej przy pierwszej kaplicy oraz od południowego – zachodu w narożu nawy bocznej umieszczono niskie, cylindryczne wieżyczki schodowe. W prezbiterium nawa środkowa ujęta została od wschodu dwoma kolejnymi wieżyczkami schodowymi, wysuniętymi półkoliście na zewnątrz murów. Cechą charakterystyczną kościoła był także nierówny transept, bowiem jego ramię południowe utworzono nieco dłuższe od północnego.
W korpusie przęsła tworzące nawę główną usytuowano poprzecznie do osi kościoła, natomiast w nawach bocznych krótsze przęsła prostokątne równolegle do osi. W prezbiterium utworzono nieco już archaiczny w chwili budowy system wiązany (typowy bardziej dla budowli romańskich i wczesnogotyckich), z dwoma przęsłami w nawie głównej i czterema przęsłami w nawach bocznych. Przypory w prezbiterium wciągnięto do wnętrza, a pomiędzy nimi utworzono ostrołucznie zamknięte wnęki. Nawę główną i północną prezbiterium przykryto sklepieniami gwiaździstymi. Pozostałe nawy boczne, zarówno prezbiterium jak i korpusu, zwieńczyły sklepienia krzyżowo – żebrowe. Nad kaplicami przeważnie rozłożono sklepienia sześciodzielne, za wyjątkiem trzeciej od wschodu, gdzie założono sześcioramienne sklepienia gwiaździste. Środkowe przęsło transeptu mogło być przykryte rozdzielonym gurtami sklepieniem krzyżowym. Podział na nawy zapewniły czworoboczne filary, w nawie głównej prezbiterium z lizenami od północy i południa, w korpusie z lizenami od strony nawy głównej. Filary korpusu utworzono węższe od strony naw bocznych.
Stan obecny
Kościół klasztorny został w dużym stopniu przekształcony w okresie baroku, ale zachował monumentalną gotycką bryłę i układ. Zmodernizowane zostały okna, portale, szczyty, zwieńczenia wieżyczek schodowych i wieżyczki na przecięciu naw. Wewnątrz zachowało się gotyckie sklepienie gwiaździste w prezbiterium (nawa północna i środkowa) i jednej kaplicy północnej, sklepienia krzyżowo – żebrowe w nawach bocznych i sześciodzielne sklepienia w kaplicach. Transept i nawa główna korpusu przykryte są obecnie sklepieniami nowożytnymi, pokrytymi dekoracją stiukową. Nowożytny jest też rząd kaplic południowych, choć naśladuje on kaplice gotyckie. Całkowicie zmieniono formę arkad międzynawowych w korpusie i prezbiterium. Spośród gotyckich detali architektonicznych przy wschodniej ścianie nawy północnej prezbiterium zachowały się dwa ceramiczne wsporniki sklepienne w kształcie głów, a w nawie południowej wspornik ostrosłupowy z początku XIV wieku. Widoczny jest też oryginalny portal północny transeptu i ościeża portalu północnego w korpusie. Na zewnętrznych elewacjach transeptu widoczne są od północy gotyckie blendy oraz oryginalne, zamurowane okna. Zespół zabudowań średniowiecznej klauzury częściowo zachował się, ale został przekształcony i do dziś mieści się w nim więzienie, przez co zwiedzanie jest niemożliwe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Kościół w Koronowie. Architektura cysterska a ekspansja brandenburska w końcu XIII wieku, „Nasza Przeszłość”, nr 96, Kraków 2001.
Wyrwa A.M., Opactwa cysterskie na Pomorzu, Warszawa 1999.