Historia
Konin uzyskał przywilej lokacyjny na prawie niemieckim przed rokiem 1293, a już w 1331 roku miasto zostało zniszczone przez Krzyżaków. Odbudowa, która potem nastąpiła, połączona z translokacją ze Starego Miasta, określiła ostatecznie układ przestrzenny Konina, utrwalony budową murów obronnych. W trakcie tej odbudowy, gród leżący w zachodniej części miasta został przebudowany na murowany zamek.
Obwód murowanych fortyfikacji nie został nigdy zamknięty. W drugim etapie planowano zapewne dokończenie pierścienia, ale roboty te nie zostały wykonane, prawdopodobnie z powodu słabości ekonomicznej miasta. Mury obronne Konina oraz jednocześnie z nimi budowany zamek powstały w ramach planowej akcji fortyfikowania kraju realizowanej przez Kazimierza Wielkiego i król był zapewne inwestorem obu obiektów. Po jego śmierci w 1370 roku mogło zabraknąć zapału i funduszy na kontynuowanie prac.
Brak jest wiadomości na temat modernizacji obwarowań miejskich, niemniej na podstawie przekazów ikonograficznych można sądzić, że rozbudowywane były bramy. Prace te mogły się wiązać z modernizacjami zamku z XV i XVI wieku (w 1425 roku odnotowano muratora imieniem Maciej), który był często odwiedzany przez władców, a potem funkcjonował jako siedziba starostów. Początkowo pełnił także rolę ochronną na wypadek najazdu krzyżackiego. Względna bliskość Pomorza, a jednoczesne oddalenie od terenu walk, spowodowały, iż w czasie wojny z Zakonem w 1433 roku swą siedzibę ulokował w nim król Władysław Jagiełło. Będąc już schorowanym i w podeszłym wieku, z Konina śledził przebieg wyprawy na Krzyżaków.
Fortyfikacje miasta oraz zamku uległy poważnym zniszczeniom w czasie wojny szwedzkiej w 1655 roku i od tego czasu nie były już remontowane. W końcu XVIII wieku istniały jeszcze obie bramy i znaczne partie muru obronnego z basztami, częściowo zamieszkałymi. Na przełomie XVIII i XIX stulecia nastąpiły znaczne rozbiórki, a resztki murów obronnych i zamku rozebrano ostatecznie w 1818 roku i w latach 1863 – 1864. W końcu XIX wieku istniały już tylko nikłe ślady obwarowań.
Architektura
Miasto założono w miejscu przewężenia doliny rzeki, na wyspie oblanej od północy głównym nurtem Warty, a z pozostałych stron ramionami starorzecza, zapewne częściowo regulowanymi. Wybitne walory obronne miejsca, tworzące analogię do położenia Kalisza, wzmocnione były jeszcze przez bagna otaczające kępę miejską.
Konin miał formę nieregularną, wydłużoną w kierunku północ – południe i dostosowaną do kształtu wyspy, na której leżał. Powierzchnia miasta wynosiła około 8 ha, długość obwodu 1100 metrów, ale mury obronne otaczały miasto zapewne tylko na około połowie tej długości. Otoczyły one miasto łukiem od południa chroniąc także częściowo jego wschodni i zachodni bok, gdzie dochodziły do fosy zamkowej. Natomiast od północy wymurowano jedynie bramę Toruńską strzegącą przeprawy przez Wartę. Brama wiązała się prawdopodobnie z obwarowaniami ziemnymi, broniącymi pozostałe części obwodu, trudno dostępnymi z powodu bagien. Prawdopodobnie w średniowieczu nie została ukształtowana ulica podmurna, gdyż zabudowa nie dotarła do linii murów. Charakterystyczne było położenie kościoła parafialnego w pobliżu fortyfikacji, w południowej części miasta przy bramie Kaliskiej. Zbudowany przed powstaniem murów obronnych był może częściowo inkastelowany, na co wskazuje rodzaj baszty w jego zachodniej części. Także po wybudowaniu fortyfikacji kościół mógł wspierać obronę i służyć jako punkt oporu po sforsowaniu bramy. Zewnętrzną obronę miasta stanowiły ramiona Warty przebiegające bezpośrednio za murami obronnymi oraz dodatkowo bagniste łąki otaczające miasto.
Mur miejski wzmocniony był basztami, ale ich liczba nie jest znana. Przekazy ikonograficzne pokazują dwie baszty na północny – wschód od bramy Kaliskiej i jedną na zachód od niej. Czwartej można doszukiwać się w południowo-zachodniej części obwodu, gdzie na planie z 1796 roku widać dostawiony do muru budynek, zapewne przerobiony z baszty. Rozstaw wymienionych baszt między sobą i między basztami a bramą był różny i wynosił od 20 do 80 metrów. Dalsze baszty mogły istnieć w południowo-zachodniej i wschodniej części obwodu. Miały typową formę architektoniczną dla polskich baszt z XIV wieku: były prostokątne, otwarte do wnętrza miasta i wysunięte przed mur obronny na zewnątrz. Wymiary, wysokości i rodzaj zwieńczenia nie są znane.
Do miasta prowadziły dwie bramy: od północy Toruńska (Poznańska) i od południa Kaliska, obie leżące u wylotów głównej trasy komunikacyjnej przebiegającej przez miasto. Bramy początkowo mieściły się zapewne w niskich, czworobocznych wieżach, i w nieznanym czasie zostały rozbudowane. Toruńska otrzymała silną, kwadratową wieżę przyległą do bramy od wschodu.
Zamek koniński stanowił wyodrębniony, przyległy do miasta od zachodu człon obronny. Nie był bezpośrednio połączony z murem miejskim ani z wałem ziemnym, ale leżał w jego linii. Zbudowano go z cegły i kamienia (naroża, detale architektoniczne), na sztucznym, otoczonym fosą wzniesieniu, w miejscu grodu kasztelańskiego. Fosa miała około 12 metrów szerokości. Według XVI-wiecznych inwentarzy przerzucony był nad nią drewniany most z samborzem, przed którym miał się znajdować drugi zwodzony most.
Zamek miał regularny plan zbliżony do kwadratu o wymiarach około 30 x 35 metrów i otoczony był podwójnym murem, przy czym zewnętrzny obwód wzniesiono w trakcie XV-wiecznej rozbudowy. Głównymi elementami zamku była ośmioboczna wieża o wysokości około 15 metrów, umieszczona w południowo – wschodnim narożniku, oraz dwupiętrowy, podpiwniczony dom mieszkalny od zachodu. Wjazd do zamku znajdował się w jego północnym boku, a jedyna droga prowadziła przez miasto, co tworzyło charakterystyczne dla zamków związanych z miastami funkcjonalno – obronne sprzężenie obu elementów. Między miastem a zamkiem istniała nie zabudowana przestrzeń, natomiast po stronie północnej ulokowany był przygródek o drewnianej zabudowie. Wiadomo, iż w XVI wieku mieściła się na nim stajnia dla 40 koni.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego nie zachowały się żadne fragmenty obwarowań miejskich, ani zamku, co jest tym smutniejsze, iż jeszcze w XIX wieku istniały znaczne jego elementy z widocznym domem mieszkalnym i wieżą główną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olejniczak K., Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.