Historia
Pierwszy, jeszcze drewniany czy też szachulcowy, niewielki kościół parafialny wzniesiono w Kończewicach (niem. Kunzendorf) prawdopodobnie w drugiej ćwierci XIV wieku, po lokacji wsi w 1338 roku przez wielkiego mistrza krzyżackiego Dietricha von Altenburga, w trakcie której uposażył on miejscową parafię czterema wolnymi (nie obciążonymi powinnościami lennymi) włókami ziemi.
Na początku drugiej połowy XIV stulecia pierwotny kościół zastąpiony został gotycką, murowaną świątynią salową, z zakrystią i drewnianą wieżą – dzwonnicą, przy czym więźbę dachową nad korpusem (późniejszym prezbiterium) utworzono z drewna ściętego na przełomie 1353 i 1354 roku, a wieżę wzniesiono z drzew ściętych w 1365 roku. Następnie na początku XV wieku kościół powiększony został o nawy boczne, przebudowano też zachodnią część świątyni, powiększoną około 1467 roku o nową konstrukcję dachu wieży i prawdopodobnie o jej murowaną podstawę.
W 1607 roku dach kościoła znajdować się miał w złym stanie, natomiast w 1742 roku przeprowadzono gruntowny remont drewnianej wieży, która miała nawet grozić zawaleniem. W 1888 roku konieczne było zabezpieczenie iglicy po uderzeniu w nią pioruna. Naprawy kościoła prowadzono w latach 1903 – 1904 oraz w 1916. W okresie II wojny światowej kościół na szczęście nie został zniszczony.
Architektura
Kościół w Kończewicach początkowo był orientowaną względem stron świata, prostą budowlą salową na planie prostokąta, bez wyodrębnionego prezbiterium. Konstrukcja ta powstała na skutek obmurowania cegłą starszej budowli szachulcowej, do której dostawiono małą zakrystię po stronie północnej. Na skutek późnośredniowiecznej rozbudowy kościół powiększony został o dwie nawy boczne o szerokości po 2,5 metra, oraz o wieżę po stronie zachodniej, konstrukcji drewnianej, ale na murowanej podstawie. Dzięki temu powstała okazała jak na zwykłą wieś budowla trójnawowa, z wyodrębnionym węższym, prosto zamkniętym po stronie wschodniej prezbiterium i kwadratową wieżą wtopioną w korpus nawowy, z nadbudowaną drewnianą ośmioboczną izbicą i ostrosłupowym hełmem. Po północnej stronie prezbiterium wciąż funkcjonowała zakrystia.
Elewacje kościoła opięto przyporami, w narożach umieszczonymi pod skosem. Prezbiterium, zakrystia, nawa północna i środkowa nakryte zostały wspólnym dachem dwuspadowym, natomiast nawa południowa zwieńczona została osobnym, poprzecznym dachem dwuspadowym, opartym na bogato zaprojektowanym szczycie. Aneksy przywieżowe, będące przedłużeniami naw bocznych, przykryto dachami jednospadowymi. Od wschodu mur prezbiterium zwieńczono szczytem, dekorowanym ostrołucznie zamkniętymi, profilowanymi blendami ułożonymi piramidalnie. Artystycznie mistrz szczytu wschodniego, stał znacznie wyżej niż jego następca, którego konstrukcja szczytu południowego była nieco trywialna, nadmiernie rozczłonkowana. Co więcej elewacje prezbiterium ozdobione zostały eleganckim fryzem arkadkowym złożonym z maswerkowych trójliści osadzonych na konsolkach, różniącym się nieco formą na ścianie wschodniej i południowej. Pod oknami prezbiterium poprowadzony został gzyms, przeciągnięty także na nawę południową.
Trójnawowe wnętrze korpusu wydzielono ostrołukowymi, profilowanymi arkadami wspartymi na ośmiobocznych filarach, umieszczonymi na linii ścian pierwotnego kościoła z XIV wieku. Prezbiterium zostało nietypowo mocno zintegrowane z nawą główną z powodu nie zastosowania arkady tęczy, także za sprawą przekształcenia dawnego salowego wnętrza, podzielonego na nawę główną i prezbiterium. Oświetlenie wnętrza zapewniły ostrołuczne otwory okienne. Wejścia zamykano drewnianymi drzwiami, z których te w zakrystii utworzono w konstrukcji deskowo-listwowej. Listwy przytwierdzano kutymi gwoździami na wylot, a po przeciwnej stronie zaginano ich końcówki, co stanowiło trwałe wzmocnienie. Dodatkowym łącznikiem drzwi były zawiasy, które były montowane na poziomych listwach, przez co gwoździe przechodziły na wylot.
Stan obecny
Kościół w Kończewicach to jeden z cenniejszych gotyckich, wiejskich budynków sakralnych na terenie Pomorza Gdańskiego, nie przekształcony większymi modyfikacjami nowożytnymi (kruchta północna), o ciekawym układzie wynikającym z rozbudowy skromnej budowli salowej do formy kościoła trójnawowego. Na ścianie zachodniej kościoła wtórnie umieszczono płyty nagrobne z 1404 i 1651 roku. Z pierwotnego wyposażenia zachowała się gotycka, granitowa chrzcielnica i kropielnica. W zakrystii przetrwały oryginalne gotyckie drzwi z XV wieku, wraz z żelaznym uchwytem i zawiasami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Darecka K., Gotyckie drzwi na Żuławach i w ich bezpośrednim otoczeniu. Konstrukcja, okucia, kolorystyka, “Wiadomości Konserwatorskie”, nr 78/2024.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die lädlichen Ortschaften, Danzig 1919.