Historia
Gotycki kościół farny pod wezwaniem św. Doroty, zaczęto wznosić w lokowanym w 1362 roku Kole, na przełomie XIV i XV wieku. Jego budowa prowadzona była wieloetapowo. Wpierw powstało prezbiterium, które przez jakiś czas było budowlą samodzielną (o czym świadczą zachodnie skarpy, później wchłonięte przez korpus, oraz zachodni szczyt prezbiterium widoczny na poddaszu, a także nietypowe schody w grubości muru ściany tęczowej), następnie zaś dobudowano korpus nawowy. Według dokumentu lokacyjnego miejscowy pleban, w celu zapewnienia funkcjonowania świątyni, miał otrzymać jedną włókę wolną, jatkę mięsną, stół chlebowy i drugi szewski.
W 1409 roku przeprowadzona została konsekracja świątyni, prawdopodobnie składającej się jeszcze tylko z salowego prezbiterium. Wkrótce potem jednak kościół uznany został za zbyt mały i przystąpiono do jego rozbudowy. W 1434 roku młynarz kolski Stanisław zapisał w testamencie dwa młyny, aby w wybudowanym i otoczonym murem kościele została erygowana altaria, a więc wzniesiony ołtarz, dla którego uposażenie fundował tenże młynarz. W 1471 roku tenutariusz starostwa kolskiego, Hińcza z Rogowa, uposażył przy farze kolegium mansjonarzy, a następnie w 1478 roku władze miasta ufundowały w kościele altarię. Prawdopodobnie fundacje te oznaczały, iż korpus kościoła był już wówczas ukończony.
W początkach XVI wieku do korpusu nawowego kościoła dobudowano od południa kaplicę Mariacką (Matki Bożej) wraz z kryptą, ufundowaną przez rodzinę Pomianów Sokołowskich i konsekrowaną w 1522 roku. Następnie, jeszcze w drugiej lub trzeciej dekadzie XVI stulecia, założono sklepienia nad prezbiterium. W 1540 roku do parafii kolskiej wcielono podmiejski kościółek św. Wawrzyńca, zaś w 1552 roku z inicjatywy starosty kolskiego Piotra Kmity, a za zgodą króla, inkorporowano do parafii w Kole parafię w Kościelcu.
Podczas pożaru miasta w 1775 roku fara uległa uszkodzeniu. Zniszczenia próbowano na bieżąco naprawiać, jednak kolejne wizytacje do lat 60-tych XIX wieku notowały postępującą degradację budowli, przy czym w 1827 roku rozebrano zakrystię i skarbiec przylegający od północy do prezbiterium oraz kruchtę. Kompleksową renowację rozpoczęto dopiero w latach 1863-1895, kiedy to założono nowe sklepienia w części nawowej i dobudowano kruchtę od strony zachodniej, a w latach 1889-1911 wzniesiono kaplicę od strony północnej oraz przemurowano okna. Prace restauracyjne kontynuowano w XX wieku m.in. przy renowacji ścian i gotyckich sterczyn.
Architektura
Kościół zbudowany został na południowy – zachód od rynku, na wyspie utworzonej przez koryto Warty i jej zalew, z cegły układanej w wiązaniu gotyckim (naprzemienne główka-wozówka). Otrzymał duży trzynawowy, oskarpowany korpus w układzie halowym, z obszernym, nieco szerszym od nawy głównej prezbiterium. To ostatnie zostało wzniesione na planie prostokąta i wzmocnione od zewnątrz przyporami. Świątynia nie otrzymała wieży, jedynie niewielkich rozmiarów sygnaturkę w szczycie nawy głównej. Pierwotnie istniała natomiast kruchta i zakrystia ze skarbcem po północnej stronie prezbiterium, a od początku XVI wieku prostokątna w planie kaplica Mariacka, dostawiona od południa do trzeciego od zachodu przęsła korpusu.
Kościół przykryto dwuspadowym dachem, osobnym dla prezbiterium i korpusu nawowego. Szczyt prezbiterium ozdobiony został piramidalnie rozmieszczonymi sterczynami, tynkowanymi wnękami oraz okrągłymi prześwitami. Podobnie bardzo ozdobną formę nadano szczytowi zachodniemu oraz niewielkiemu szczytowi kaplicy Mariackiej. Pod okapami dachu elewacje kościoła ozdobiono tynkowanym fryzem opaskowym. Poniżej niego elewacje przepruto ostrołukowo zamkniętymi, wysokimi oknami.
Wewnątrz korpus i prezbiterium pierwotnie przykryte były drewnianymi stropami, choć założenie sklepień planowane było już od początku, na co wskazywało wybudowanie przypór, zarówno przy prezbiterium, jak i korpusie nawowym. Strop ze względu na dużą szerokość korpusu przypuszczalnie podpierały dwa rzędy słupów lub filarów (opisywane w nowożytnych wizytacjach). Dopiero w drugiej lub trzeciej dekadzie XVI wieku założono nad prezbiterium późnogotyckie żebrowe sklepienie gwiaździste, podzielone na dwa przęsła o nierównej wielkości, oparte na małych służkach.
Stan obecny
Kościół (obecnie pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego) zachował do dnia dzisiejszego pierwotną, gotycką bryłę, nieco zmienioną w trakcie XIX-wiecznych renowacji, w czasie których wymurowano lub przemurowano filary międzynawowe i założono neogotyckie sklepienia w korpusie. Z tego okresu pochodzą też kształty nowo przeprutych okien korpusu i częściowo okien prezbiterium (oryginalne są trzy okna w ścianie wschodniej prezbiterium). Niektóre z okien przesunięto względem oryginalnych otworów, a całość bryły powiększono o nowożytną kruchtę zachodnią, aneks zachodni przy gotyckiej kaplicy południowej i neogotycką północną kaplicę. Pierwotnie dach posiadał wyższy kąt nachylenia połaci, zaś szczyt wschodni był nieco węższy. Nie dotrwała niestety średniowieczna kruchta i zakrystia przylegająca do prezbiterium od północy. Wewnątrz kościoła z dawnego wyposażenia zachowała się kamienna płyta nagrobna starosty kolskiego Jana z Garbowa, zmarłego w 1454 roku syna słynnego Zawiszy Czarnego z Garbowa, oraz późnogotyckie sakramentarium wykonane z piaskowca około połowy XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Dzieje fary kolskiej w XIV-XX wieku na podstawie badań architektonicznych [w:] Królewskie miasto Koło. Studia w 650 rocznicę lokacji miasta, red. I.Skierska, Koło 2012.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.