Historia
Założenie klasztoru w Kołbaczu miała miejsce w 1173 roku, kiedy to kasztelan szczeciński Warcisław Świętoborzyc porozumiał się z mnichami cysterskimi z duńskiego klasztoru w Esrom, w sprawie utworzenia filii na Pomorzu, a książę Bogusław I zatwierdził fundację. Jej motywem były czynniki religijne, choć w grę wchodzić mogły także polityczne i gospodarcze, związane z oblężeniem Szczecina przez duńskiego króla Waldemara I. Warcisław dowodził obroną grodu, a po kapitulacji doszło do ugody, w wyniku której król otrzymał Szczecin w lenno, zobowiązując się jednocześnie do sprowadzenia z Danii zakonników. Nowe opactwo, do którego pierwsza grupa zakonników pod przewodnictwem opata Reinholda przybyła na początku 1174 roku, miało przyjąć nazwę Mera Vallis, czyli Czysta Dolina (funkcjonowały też nazwy Colbacz, Colbaz, Corbaz lub Kolbatz).
Cystersi z Kołbacza w uposażeniu otrzymali sześć wsi, a wkrótce potem kolejne trzy osady. W wyniku dalszych darowizn, zakupów i zamian, dobra klasztorne już pod koniec XIV wieku stanowiły zwarty obszar włości rozciągający się wokół jeziora Miedwie, od rzeki Reglicy na zachodzie, po rzekę Inę na wschodzie. Zakonnicy zajmowali się na nich rolnictwem, hodowlą, młynarstwem i rzemiosłem. W 1183 roku zmienili dolny bieg rzeki Płoni, kierując ją do swojej osady w Dąbiu, oraz spiętrzyli wodę koło Kołbacza powodując podniesienie poziomu wody w jeziorze Miedwie. W dobrach zakonnych prosperowały młyny wodne i wiatraki, warsztaty szewskie, garbarskie, siodlarskie, tkackie, sukiennicze, kowalskie. Znana była ich przędzalnia w Sobieradzu i warzelnia soli w Kołobrzegu. Nie mniejszą popularność zdobyły zakonne browary, winiarnie, cegielnie i około 30 karczm.
Budowę kościoła klasztornego rozpoczęto za opata Rudolfa w 1210 roku w stylu późnoromańskim, a ukończono w stylu gotyckim po ponad 130 latach, w 1347 roku. W 1253 roku piorun uderzył w wieżę, musiała więc być już ukończona wschodnia część kościoła z transeptem. Część zachodnią wraz ze sklepieniami zakończono budować w 1307 roku, bowiem pod tą datą zanotowano w roczniku kołbackim, że w kościele umieszczane zostały w chórze konwersów stalle, krzyż oraz tumba książęca. W roku 1347 miała miejsce uroczysta konsekracja kościoła przez biskupa kamieńskiego Jana, przy obecności księcia Barnima III. Akt ten wiązał się zapewne z ukończeniem przebudowy prezbiterium w nowej, gotyckiej formie.
Opactwo kołbackie odgrywało znaczącą rolę w życiu pomorskiego Kościoła i księstwa szczecińskiego. Jego opaci byli członkami rady książęcej i rad biskupich. Byli też świadkami czynności prawnych książąt, brali udział w misjach dyplomatycznych do Rzymu, prowadzili sądy rozjemcze w różnych konfliktach (np. w sporze między księciem Władysławem Odonicem i księciem Henrykiem Brodatym w 1235 roku). Sami zakonnicy także wiedli liczne spory z władcami oraz z okolicznym rycerstwem, a także biskupami, przy czym w tym ostatnim przypadku dochodziło najczęściej do konfliktów na tle ich praw do egzempcji spod biskupiej władzy.
W 1242 roku, podczas wojny książąt szczecińskich z Brandenburgią, klasztor został dotkliwie splądrowany przez wojska pomorskie Barnima I, zapewne z powodu przyjęcia przez mnichów protekcji brandenburskiej. W 1247 roku papież zobowiązał księcia pod groźbą interdyktu do zwrotu zagrabionego majątku. Za napaść klasztor miał otrzymać odszkodowanie w wysokości 350 denarów, 275 świń, 300 owiec i 11 koni. W 1259 roku za kolejne naruszenie klasztornych dóbr Barnim I musiał zapłacić 20 korcy zboża i nadać prawo połowu ryb w jeziorze Dębie oraz przekazać wieś Borzym. Znaczne szkody poczyniły też opactwu najazdy Brandenburczyków w 1273 i 1478, jak również najazd husytów w 1433 roku. Szkody były tak wielkie, że klasztor został zwolniony z wszelkich opłat na rzecz papieża, jednak nie odzyskał już nigdy dawnej świetności. W celu ustrzeżenia się przed podobnymi najazdami cały klasztor i najbliższe zabudowania otoczone zostały obwodem murów z basztami.
Upadek konwentu w Kołbaczu spowodowała postępująca w XVI wieku reformacja, oficjalnie wprowadzona na Pomorzu Zachodnim w 1534 roku. Już rok później przeprowadzono sekularyzację klasztoru, którego dobra zakonne trafiły do księcia szczecińskiego Barnima XI. Z ostatnich 12 braci i 11 konwersów część przyjęła nową wiarę, co nie uchroniło zabudowań klasztornych od przekształcenia w rezydencję i siedzibę książęcej domeny. Kościół podzielono wówczas na część wschodnią pełniącą rolę kaplicy pałacowej i zachodnią o funkcji spichlerza i wozowni. Duże zniszczenia zabudowaniom przyniosła wojna trzydziestoletnia, a całkowitego upadku dokonał pożar z 1662 roku. Postępującą w XVIII stuleciu degradację, powstrzymały dopiero pierwsze prace restauracyjne, podjęte w połowie XIX wieku.
Architektura
Opactwo usytuowano w dolinie, po południowo – zachodniej stronie niewielkiej rzeki Płonia, na terenie w średniowieczu częściowo podmokłym i bagnistym. Płonia na południowym – wschodzie wpadała do Jeziora Żelewo, a nieco bliżej klasztoru, po jego południowej stronie, znajdowało się mniejsze Jezioro Zaborsko. Założenie składało się z kościoła klasztornego, położonych po jego południowej stronie trzech skrzydeł klauzury otaczających czworoboczny wirydarz, oraz szeregu zabudowań gospodarczych, od około połowy XIV wieku otoczonych murowanymi obwarowaniami.
Kościół klasztorny pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny był budowlą trójnawową, orientowaną, wzniesioną na planie krzyża łacińskiego, z transeptem i dwuprzęsłowym, pięciobocznie zamkniętym prezbiterium, które flankowane było przez dwie pary kaplic przy transepcie. Zarówno romańska, wschodnia część kościoła, jak i wczesnogotycka część zachodnia, wzniesione zostały z cegły w układzie wendyjskim. Przy elementach konstrukcyjnych i dekoracyjnych (półkolumny arkad międzynawowych, portale, gzymsy, fryzy) zastosowano ceramiczne kształtki, niekiedy powlekane brązową i zieloną glazurą.
Pomimo długiego okresu budowy kościoła wykonany został on według jednolitego planu, choć przy użyciu odmiennej stylistyki. Najstarszą częścią kościoła był romański transept i trzy wschodnie przęsła korpusu nawowego. Zastosowano tam masywne filary przyścienne złożone z lizen i służek oraz półokrągłe, wąskie i rozglifione okna. W pięciu zachodnich przęsłach zamiast półkolumn zastosowano filary półośmioboczne, a okna utworzono wyraźnie szersze, wyższe i zwieńczone ostrołukami. Jeszcze większe różnice między etapami budowy uwidoczniły się na elewacjach zewnętrznych, na których najstarsza część charakteryzowała się staranną techniką ceglaną oraz obfitym użyciem elementów dekoracyjnych, w tym rożnych odmian fryzów.
Prezbiterium pierwotnie składało się z pojedynczego, prostokątnego przęsła zamkniętego na wschodzie półkolistą apsydą. W okresie gotyku apsydę rozebrano, a na jej miejscu wzniesiono dodatkowe przęsło prostokątne i wieloboczne zamknięcie. Odtąd prezbiterium oświetlały duże, czwórdzielne okna maswerkowe, wypełniające prawie całą przestrzeń pomiędzy uskokowymi przyporami. Gotyckie zamknięcie prezbiterium przykryto sklepieniem gwiaździstym o niepełnym rysunku gwiazdy, oraz sklepieniem krzyżowo – żebrowym nad dwoma przęsłami prostokątnymi.
Transept podzielony został na pięć przęseł, w tym środkowe kwadratowe i po dwa prostokątne w obu ramionach. Szczyty transeptu w okresie średniowiecza dwukrotnie podwyższano, a północna para kaplic została podwyższona o dodatkową kondygnację, co przysłoniło okna transeptu. Elewacje zewnętrzne kaplic zdobił fryz arkadkowy, transept natomiast fryz górny z naprzemiennie ustawionych na ukos cegieł i zaokrąglonych kształtek, oraz fryz dolny, utworzony tylko z cegieł. Okna transeptu były wąskie, rozglifione, zamknięte półkoliście. Ponadto w północnej ścianie umieszczono portal i triadę romańskich, wąskich okien, później zastąpioną dużym, trójdzielnym, gotyckim oknem maswerkowym. Wewnątrz transept pierwotnie przykrywały sklepienia krzyżowo – żebrowe, rozdzielone na przęsła gurtami opartymi na trapezowych kapitelach półkolumn. Żebra tych sklepień opuszczono na stożkowate wsporniki. Podobnie sklepieniami krzyżowo – żebrowymi przykryte były kaplice przy transepcie. W okresie gotyku środkowe przęsło transeptu zwieńczono sklepieniem gwiaździstym, ośmioramiennym.
Korpus nawowy podzielony został na osiem szerokich, prostokątnych poprzecznie w stosunku do osi przęseł w nawie głównej, oraz po osiem krótszych, wzdłużnych w stosunku do osi przęseł w nawach bocznych. Wnętrze korpusu przedzielone było lektorium, które wyznaczało część przeznaczoną dla wiernych, oddzieloną od tej dostępnej jedynie dla mnichów. Podział na nawy zapewniały ostrołuczne, uskokowe arkady rozpięte między masywnymi filarami. Nawę główną przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym i dachem dwuspadowym, zaś nawy północna i południowa, obie także zwieńczone sklepieniem krzyżowo – żebrowym, kryte były dachami jednospadowymi. Wewnętrznej artykulacji ich ścian odpowiadał zewnętrzny rytm przypór. Fasada zachodnia korpusu nawowego oflankowana została parą czterobocznych, przypominających przypory występów, z których północny pomieścił schody. Nadano mu dużo większe rozmiary niż południowemu, przez co naruszono symetrię, a jednocześnie urozmaicono wygląd fasady. Asymetrię skompensowano zresztą zróżnicowaną szerokością ostrołucznych blend, umieszczonych powyżej najniższej, zaakcentowanej fryzem arkadkowym kondygnacji. Pomiędzy blendami przepruto wielkie okno z profilowanym, ostrołucznie zamkniętym obramieniem, a całość zwieńczono trójkątnym szczytem ze wspaniałą rozetą wypełnioną ceglanym maswerkiem.
Po południowej stronie kościoła znajdował się wirydarz, otoczony krużgankami do których przylegały zabudowania klauzury. Krużganek pełnił funkcje komunikacyjne, chronił przed złą pogodą, ale stanowił także i miejsce odpoczynku, kontemplacji i nauki, a czasem również przeprowadzania rytuałów (np. procesje, mycie stóp). W jego południowej części mieściło się przejście do oskarpowanego pomieszczenia studziennego (lawatarza), usytuowanego naprzeciwko refektarza i kuchni. Musiał mieć także przejście do ogrodu na terenie wirydarza, na którym przypuszczalnie hodowano zioła i warzywa. Korytarze krużganka przykryte były sklepieniami krzyżowo – żebrowymi o kwadratowych przęsłach. Na wirydarz zapewne otwierały się ostrołucznymi otworami z maswerkami, przypuszczalnie flankowanymi przyporami.
Północną część zachodniego skrzydła, połączonego z nawą boczną kościoła narożnikiem, zajmował dom konwersów, czyli braci świeckich zakonu, pracujących na przyklasztornych folwarkach. Budynek ten wzniesiono na rzucie wydłużonego prostokąta o wymiarach 11,2 x 23,5 metra. Początkowo była to budowla wolnostojąca, dostępna przez dwa portale, podzielona na trzy kondygnacje rozdzielone drewnianymi stropami. Najniższa mieściła cellarium, czyli spiżarnie i składy klasztorne, w którym zapewne przechowywano produkty spożywcze przeznaczone na stół konwersów. Wyższa kondygnacja stanowiła refektarz konwersów. Elewacja zachodnia tej kondygnacji rozczłonkowana została dziesięcioma oknami, ostrołukowymi od strony zewnętrznej a półkolistymi od wnętrza, natomiast od wschodu refektarz sąsiadował z podsklepionym krużgankiem. Na piętrze budynku znajdowało się dormitorium konwersów. Na przełomie XIII i XIV wieku dom konwersów przedłużono ku południowi, gdzie przeniesiono komory cellarium. W starą część budynku wstawiono natomiast cztery filary dzielące wnętrze na dwie pięcioprzęsłowe nawy, kryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Długie skrzydło południowe o wymiarach 63 x 9 metrów, posiadło pośrodku podpiwniczony refektarz mnichów. Tradycyjnie dla klasztorów cysterskich był on usytuowany dłuższymi bokami prostopadle do osi skrzydła. Zapewne sąsiadował od zachodu z kuchnią, a od wschodu przypuszczalnie z kalefaktorium, czyli pomieszczeniem ogrzewanym w czasie zimy. Pomieszczenie to stanowiło narożnik ze skrzydłem wschodnim, dzielonym w przyziemiu na co najmniej trzy pomieszczenia. Spośród nich najważniejszym był kapitularz, miejsce codziennych spotkań braci z opatem, na których obradowano, sądzono i podejmowano najważniejsze dla konwentu decyzje. Kapitularz był salą dwunawową ze sklepieniem wspartym na czterech filarach. Ponadto w skrzydle wschodnim musiała się znajdować zakrystia, sień prowadząca z klauzury do wschodniej części opactwa, być może fraternia, oraz schody wiodące na piętro do dormitorium mnichów.
Nieopodal południowo – wschodniego narożnika klauzury, od około 1300 – 1330 roku znajdował się dom opata. Łączył się on z klasztorem krytym krużgankiem. Wzniesiono go na rzucie prostokąta i ozdobiono detalem architektonicznym, nadającym mu reprezentacyjny charakter. Dostępny był dwudzielnym portalem zachodnim, wychodzącym pierwotnie na mały wirydarz otoczony krużgankami. Drugi portal znajdował się na osi galerii prowadzącej do skrzydła wschodniego głównego kompleksu konwentu.
W zespole klasztoru po stronie wschodniej i południowo – wschodniej, oprócz rezydencji opata znajdowały się zabudowania zajazdu i szpitala. Po północnej stronie kościoła usytuowano cmentarz. W 1302 roku w miejscu tym książę Otto I kazał wznieść kaplicę NMP i Wszystkich Aniołów. Od południa znajdowały się ogrody, a od zachodu zapewne budynki gospodarcze konwersów. Przez teren klasztoru przepływały przynajmniej dwa sztuczne kanały z XIV-XV wieku. Jeden z nich znajdował się po stronie południowej – przy nim zlokalizowano latryny opata, mnichów i konwersów. Drugi kanał od strony północnej opływał dom opata, częściowo wchodząc pod zabudowania tzw. małego klasztoru.
Pośród licznych zabudowań gospodarczych zlokalizowanych w obrębie klasztoru – stodół, spichlerzy, stajni, rzeźni, piekarni, wędzarni, mleczarni, warsztatów szewskich, kołodziejskich, bednarskich – znajdowała się XV-wieczna, gotycka stodoła (owczarnia). Budynek ten wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 45 x 15 metrów i wzmocniono przyporami. Pierwotnie prawdopodobnie otwarty był ostrołukowymi arkadami, które później zamknięto i zaopatrzono w okna szczelinowe. Dwuspadowy dach oparto o trójkątne szczyty, częściowo szkieletowe, częściowo drewniane. Stodoła wraz z innymi zabudowaniami tworzyła osadę klasztorną, o wielkości wraz z klasztorem około 8 ha. Wydaje się, że zabudowania gospodarcze znajdowały się na zachód i północ od klasztoru. Po stronie wschodniej nad rzeką znajdował się młyn, kuźnia, tartak, zapewne też zabudowania rybaków. Część południowo – zachodnią osady zajmowały budynki browaru i tłoczni win. Po stronie południowo – wschodniej, prawdopodobnie jeszcze w czasach cysterskich, wzniesiono domy mieszkalne dla służby.
Całość założenia klasztornego otaczały od 1349 roku obwarowania. Wydaje się, iż cały pierścień umocnień o obwodzie około 1040 metrów, składał się z trzech wyraźnych odcinków rozdzielonych bramami. Odcinek południowo – wschodni umocniony był najpewniej jedynie częstokołem lub nawet płotem. Ciąg południowy i południowo – zachodni wzmocniono niskim murem, być może z dwiema basztami oraz fosą. Od strony północnej i północno – wschodniej znajdował się mur poprzedzony fosą, którą stanowiło stare koryto rzeki. Na teren kompleksu klasztornego prowadziły trzy bramy: Stargardzka od strony północno – wschodniej, z kierunku Stargardu i Księstwa Słupskiego, wzmocniona basztą zwaną Więzienną, brama Jeziorna od południa, być może z kierunku Dębiny i grodziska stożkowatego, oraz brama Szczecińska od północnego – zachodu, z kierunku Szczecina, Pyrzyc i dalej Pomorza Przedniego. Również teren osady podzielony był murami lub płotami na poszczególne części.
Mur obronny prawdopodobnie był ceglaną ścianą o wysokości jedynie 2,5 metra, pozbawioną krenelażu, a więc stanowiącą tylko przeszkodę bierną, o niewielkiej grubości, zapewne zbliżonej do 0,5 metra. Do murów przylegały liczne budynki gospodarcze, a w zachodnim ciągu znajdowało się niewielkie zagięcie z zatoką. Mury obronne wzmocnione były kilkoma basztami. Najprawdopodobniej od strony zachodniej znajdowała się niewielka prostokątna baszta, wydaje się że kolejna usytuowana była od strony południowej. Również basztą mógł być obiekt na linii muru obronnego przylegający do równoległego budynku gospodarczego. Nie można też wykluczyć istnienia baszty narożnej w pobliżu stajni książęcej i kaplicy św. Ottona.
Baszta zwana Więzienną wymurowana została z cegły, na planie kwadratu o boku długości 5,5 metra. Pierwotnie czterokondygnacyjna, nakryta była dachem dwuspadowym. Komunikację wewnętrzną umożliwiały schody umieszczone w grubości muru. Ze wszystkich stron na dwóch wyższych poziomach baszty rozmieszczono szczelinowe otwory strzeleckie o znacznym prześwicie. Obok strzelnic czwartej kondygnacji utworzono niewielkie wnęki, najpewniej ozdobne lub służące do zamontowania kroksztynów wspierających nadwieszany drewniany ganek, być może dawniej wieńczący budowlę. W pierwszej kondygnacji baszty, dostępnej bezpośrednio z przyziemia, mieściło się ciemne, sklepione kolebkowo pomieszczenie, pierwotnie służące za karcer. Wyższe piętra zwieńczone były płaskimi, drewnianymi stropami.
Stan obecny
Klasztor w Kołbaczu jest jeden z najcenniejszych zabytków architektury gotyku ceglanego na Pomorzu Zachodnim. Do dnia dzisiejszego przetrwał kościół klasztorny, niestety pozbawiony naw bocznych, kaplic przy południowym ramieniu transeptu oraz sklepień w nawie głównej. Z zabudowań klasztornych i gospodarczych znajdujących się wokół kościoła zachowała się jedynie mocno przebudowana północna część skrzydła zachodniego, tzw. dom konwersów. Zobaczyć można także dom opata zawierający wspaniałe detale architektoniczne, nadające mu reprezentacyjny charakter. Z systemu obronnego przetrwała baszta, zwana dziś Wieżą Więzienną. Ponadto w obrębie zespołu klasztornego zachowała się XV-wieczna gotycka stodoła (owczarnia).
pokaż basztę Więzienną na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Kuna M., Umocnienia obronne osady klasztornej w Kołbaczu, „Rocznik Chojeński”, nr 8, Chojna 2016.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Wyrwa A.M., Opactwa cysterskie na Pomorzu, Warszawa 1999.