Historia
Gotycki kościół św. Ducha zbudowany został przez Pawła Sapiehę na wzgórzu zamkowym w latach 1530-1540. Służył jako kaplica zamkowa dla potrzeb rodziny i dworu. Pierwotnie była to cerkiew prawosławna, następnie unicka. W 1680 roku mogła odnieść zniszczenia w trakcie pożaru zamku, w 1783 roku natomiast zdewastowana została przez kozaków. Na początku XIX wieku w świątyni zaprzestano odprawiać nabożeństwa ze względu na zły stan techniczny budowli. Do połowy wieku w kościele zawaliły się sklepienia, które następnie zrekonstruowano. Od lat 60-tych XX wieku zabytek zaczęto systematycznie remontować.
Architektura
Kościół usytuowany został na wzniesieniu w zakolu rzeki Bug. Zbudowano go z czerwonej cegły, z użyciem również mocno wypalanej do czarnego koloru cegły zendrówki, tworzącej rombowe wzory. Powstał jako orientowana, trójnawowa hala z półkoliście zakończoną, wydłużoną apsydą jako prezbiterium. Korpus nawowy utworzono trójprzęsłowy, na planie zbliżonym do kwadratu, nawę główną dwukrotnie szerszą od bocznych, a prezbiterium nieco węższe, oddzielone arkadą tęczy. Od północy usytuowano prostokątną zakrystię, natomiast przy północno – zachodnim narożniku korpusu cylindryczną wieżyczkę z klatką schodową.
Ściany budowli opięte zostały trójuskokowymi przyporami, przy czym pomiędzy dwie wysokie przypory zachodnie wtopiono płytką kruchtę. Wszystkie elewacje ozdobiono fryzem ząbkowym poprowadzonym pod oknami oraz analogicznym fryzem pod tynkowaną opaską pod okapem dachów. Fasada zachodnia ozdobiona została glazurowanymi płytkami ceramicznymi z motywami figuralnymi. Wyróżniona została także wysokim, trójkątnym szczytem, dekorowanym rzędami tynkowanych na biało blend i fryzów z ukośnie ustawianych cegieł. Blendy otrzymały dwu i trójłuczne zwieńczenia ponad którymi umieszczono mniejsze płyciny półkoliste, w większości wypełnione pojedynczymi lub zdwojonymi ceglanymi łukami. Bogactwo dekoracji uzupełniły blendy koliste oraz wyprowadzone z krawędzi szczytu sterczyny. Podobne ale nieco prostsze zdobienia utworzono na szczycie wschodnim.
Wewnątrz kościół przykryto nad nawą główną sklepieniem kryształowym, a nad nawami bocznymi i prezbiterium sklepieniami gwiaździstymi i sieciowymi. Zakrystię nakryto kolebką. Światło słoneczne wpadało do wnętrza przez półkoliście zamknięte, obustronnie rozglifione okna oraz umieszczony na osi fasady zachodniej okulus. Drobne otwory szczelinowe przebite przez blendy szczytu zachodniego i wschodniego doświetlały poddasze kościoła. Małe okno utworzono też na poddaszu zakrystii i poniżej w ścianie wschodniej. Elewacja północna kościoła zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona była otworów.
Stan obecny
Kościół św. Ducha w Kodeniu jest jednym z nielicznych przykładów późnośredniowiecznej architektury murowanej we wschodniej części Polski. W większości utrzymany jest w stylistyce późnogotyckiej. Renesansową formę ma kilka otworów okiennych, portal zachodni czy wsporniki sklepienne. Odnaleźć można także wpływy bizantyjskie w postaci płytek ceramicznych na fasadzie zachodniej. Wyróżniają się bardzo bogato zdobione elewacje zewnętrzne ze szczytem zachodnim na czele. Sklepienia są rekonstrukcją wykonaną po zawaleniu oryginalnych w XIX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jodłowski A., Dzieje obiektów zabytkowych z wybranych miejscowości północno-wschodniej części województwa lubelskiego, Biała Podlaska 2000.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VIII, województwo lubelskie, zeszyt 2, powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006.