Historia
Po raz pierwszy kościół farny w Kłodzku odnotowany został w źródłach pisanych w 1194 roku, kiedy biskup praski Henryk wystawił potwierdzenie przeniesienia na zakon rycerzy św. Jana Jerozolimskiego praw do kaplicy Mariackiej (wzmiankujący ją dokument księcia czeskiego Fryderyka z 1183 roku uznany został za falsyfikat z połowy XIII wieku). Choć patronat nad świątynią pełnili joannici to w 1291 roku król Wacław II nadał świątyni dziesięcinę, a w 1319 roku dziesięcinę z dobra komory królewskiej w Choritau ustanowił Jan Luksemburski. W późniejszym okresie w rozwój budowli zaangażowane były także osoby prywatne i duchowni świeccy, często ustanawiający czynsze na ołtarze. Wraz ze wzrastającym znaczeniem samorządu, samoświadomości wspólnoty miejskiej i jej finansowym ugruntowaniem, przedstawiciele mieszczaństwa przejmowali w swoje ręce inicjatywę wspomagania kościoła, jego wyposażania, a także budowania.
Budowę gotyckiego kościoła Wniebowzięcia NMP rozpoczęli joannici w 1344 roku z inicjatywy blisko związanego z miastem arcybiskupa praskiego Arnoszta (Arnošta) z Pardubic. Umierając w 1364 roku zapisał on na cel dalszych prac budowlanych duże sumy, jednak do czasu wojen husyckich zdołano wykonać jedynie część kościoła. Prace wznowiono dopiero po 1458 roku. Do 1468 roku gotowa była nawa główna oraz wieża południowa, zwana Białą. Budowę wieży północnej, zwanej Czarną, rozpoczęto w 1487 roku, kiedy to mistrz Jan Stransberger w obecności małoletniego księcia Karola (wnuka Jerzego z Podiebradów) położył pod nią kamień węgielny. Wysokością ostatecznie nie dorównała ona południowej, a jej budowę, zakończoną około 1522 roku, doprowadzono do poziomu przedostatniego gzymsu sąsiedniej wieży. Budowę sklepień naw bocznych zakończono w 1490 roku, a południowej kaplicy św. Jakuba na początku XVI wieku. Ta ostatnie była przeznaczona na wewnętrzne cele zakonu, korzystało z niej również bractwo jakobitów.
W latach 1562–1591 kościół znajdował się w rękach protestantów, chociaż joannici zachowali część świątyni dla katolickich nabożeństw. Budowę kontynuowano w okresie reformacji, pomimo zamieszek i konfliktów religijnych. W latach 1522 i 1555 podwyższono mury nawy głównej i wykonano nad nią sklepienia. Następnie w 1558 roku w pierwszym przęśle nawy głównej wykopano i wymurowano dużą kryptę dla zmarłych książąt, dotąd spoczywających w kościele Bernardynów.
Kościół uległ uszkodzeniu podczas wojny trzydziestoletniej, w trakcie oblężenia Kłodzka z 1622 roku. Odbudowę i jednocześnie modernizację przeprowadzono w stylu baroku po przejęciu budowli przez jezuitów. W latach 1641-1642 wykonano nową więźbę dachową nad nawą główną oraz co dziwne pokryto jej dach gontem (podobno z obawy przed zbyt dużym obciążeniem murów). W 1673 roku podwyższono nawy boczne z powodu wstawienia do nich empor, co zaś wynikało ze zwiększenia liczby wiernych. W 1683 powstała po stronie północnej barokowa kaplica żałobna w miejscu starszej kaplicy św. Anny, a na początku XVIII wieku przekształcono okna we wschodniej części kościoła. W późniejszych latach zabytek był kilkakrotnie odnawiany (1836-1841, 1929-1931, 1932-1937), lecz już bez większych zmian wyglądu.
Architektura
Kościół nie został dokładnie zorientowany dłuższymi bokami na linii wschód – zachód zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną. Spowodowane to było znacznym obniżeniem terenu w części północno – wschodniej, przez co sylwetka budowli została skręcona o 41 stopni ku południowi. Kościół otrzymał formę wzniesionej z ciosanego piaskowca trójnawowej bazyliki o siedmiu przęsłach bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, zakończonej na wschodzie trzema wielobocznymi, wzmocnionymi przyporami apsydami, a po przeciwnej stronie dwoma masywnymi, czworobocznymi wieżami. Po stronie północnej do nawy bocznej przystawiona została czteroprzęsłowa kruchta z 1482 roku i kaplica św. Anny z 1428, a od południa wzniesiona około 1500 roku kaplica św. Jakuba, kruchta oraz zakrystia. Cała budowla otrzymała znaczne rozmiary, dochodząc do 61,5 metra całkowitej długości oraz 44,5 metra szerokości (wraz z kruchtą i kaplicami). Sama nawa główna osiągnęła 53,6 metra długości oraz 22,4 metra szerokości.
Wejście główne z niewiadomego powodu nie zostało umieszczone na osi nawy głównej, ale przesunięte w kierunku południowym i osadzone w późnogotyckim portalu z ościeżem rozczłonkowanym przenikającymi się w kluczu laskami. Ciekawszy portal z około 1462 roku z gzymsem wstęgowym tworzącym tympanon, umieszczono po stronie południowej. Portal północny w 1482 roku poprzedzono czteroprzęsłową kruchtą z ogrojcem, otwartą czterema arkadami ku przedkościelnemu placowi.
Okna naw otrzymały pierwotnie ostrołukową formę, obustronne rozglifienia i wyjątkowo bogate profilowanie, a także maswerki typowe dla gotyku. Przepruto je pomiędzy otaczającymi cały budynek przyporami. Te w nawach bocznych otrzymały znaczny uskok, dekoracje maswerkowe i zoomorficzne oraz zwieńczenie w postaci pary sterczyn z których wyłaniała się trzecia, ustawiona przekątnikowo. O wiele silniejsze przypory otrzymały wieże, schodkowo poszerzające się ku dołowi. Jedna z nich ustawiona została pod skosem. Podział poziomy elewacji kościoła zapewniał cokół z profilowanym gzymsem, gzyms kapnikowy oraz gzyms wieńczący. Wieże podzielone zostały na kondygnacje profilowanymi gzymsami kordonowymi.
Wnętrze nawy głównej pierwotnie krytej drewnianym stropem, w okresie późnogotyckim zwieńczono sklepieniem sieciowym, natomiast nawy boczne wcześniejszym sklepieniem gwiaździstym o różnych formach. Sklepienia podtrzymywały ośmioboczne filary na cokołach z profilowanymi bazami, rozczłonkowane wałkami i wklęskami, w które wnikały pośrodku ścian profile łęków sklepiennych (międzynawowych). W przęsłach zachodnich sklepienia wsparto na służkach z kapitelami o dekoracji roślinnej. Wsporniki w nawach bocznych ozdobiono motywami maswerkowymi, w zakrystii natomiast ostrosłupowymi z maswerkami, a w kaplicy południowej o formie muszli. Zakrystię i kaplicę południową przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi.
Stan obecny
Kościół zachował z grubsza gotycką bryłę i układ, powiększony o barokową kaplicę po stronie północnej. Nowożytne przekształcenia wpłynęły także na wygląd okien wschodniej części kościoła, nadbudowanie naw bocznych i zakrystii, zmianę wyglądu szczytu fasady zachodniej, oraz barokizację wystroju wnętrza, w które wstawiono boczne empory na wysokości podwyższonych naw bocznych. Z pierwotnych detali architektonicznych przetrwał bogaty zespół zworników sklepiennych dekorowanych tarczami herbowymi czy gmerkami mieszczańskimi, kilka portali, w tym portal północny zwieńczony figurą św. Jana Chrzciciela, osadzoną na bogato dekorowanym wsporniku pod gotyckim baldachimem, oraz sklepienia wraz z systemem ich podtrzymywania (za wyjątkiem przekształconego wschodniego zamknięcia nawy głównej), choć pola sklepienia sieciowego wypełniono w XVII wieku nowożytną sztukaterią. Spośród średniowiecznego wyposażenia obejrzeć można późnogotycką chrzcielnicę fundacji Ulricha von Hradec z 1517 roku i nagrobek arcybiskupa Arnošta z Pardubic.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Broniewski T., Kłodzko, Warszawa 1970.
Kaczmarek R., Joannicka fara w Kłodzku Kilka aspektów jej funkcjonowania w późnym średniowieczu [w:] Fara w mieście od średniowiecza do współczesności, red. R.Eysymontt, D.Galewski, Wrocław 2019.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.