Historia
W 1308 roku odnotowana została pierwsza wzmianka pisemna o polu zwanym Kibiten. W 1319 roku biskup warmiński Eberhard z Nysy nadał niejakiemu Gerhardowi ziemię celem lokacji wsi Kiwity (Kiwitten). Niecodziennie kościół farny nie został wówczas uposażony nadaniem wolnej od obciążeń ziemi, ale zamiast tego na proboszcza przeznaczane były składki w naturze od mieszkańców. Pleban ten musiał funkcjonować przy drewnianym jeszcze kościele.
Budowę murowanej nawy i zakrystii kościoła św. Piotra i Pawła przeprowadzono około pierwszej ćwierci XV wieku, kończąc prace na przełomie 1418 i 1419 roku, kiedy to ścięto drewno na więźbę dachową korpusu. Około drugiej ćwierci tamtego stulecia, pod wpływem kościołów w Sątopach lub Unikowie dobudowana została wieża, początkowo niska, podwyższona o górne kondygnacje pod koniec XV lub na początku XVI wieku (otwory maczulcowe powyżej trzeciego piętra być może pozostawiono pomiędzy poszczególnymi etapami rozbudowy).
W 1687 roku wyremontowano wieżę, w 1722 roku przebudowano zakrystię, w 1791 odnowiono elewacje zewnętrzne, natomiast w 1803 roku wyburzono kruchtę. Po raz kolejny kościół poddano renowacji w 1862 roku, kiedy to między innymi odnowiono szczyty wieży i poddano regotyzacji zakrystię. Ostatni remont zabytek przeszedł w 1972 roku.
Architektura
Kościół zbudowano z cegły w wątku gotyckim na wysokim (sięgającym parapetów okien) kamiennym cokole. Otrzymał układ typowy dla wiejskich kościołów w regionie, za sprawą pojedynczej nawy na planie prostokąta o wymiarach 31 x 14,3 metra, bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium. Od strony północnej usytuowana została przewiązana z korpusem zakrystia, od południa kruchta, a od zachodu dodana na późniejszym etapie smukła, czworoboczna wieża o wymiarach 7,3 x 8,5 metra (początkowo szczyt zachodni korpusu nie był przysłonięty).
Ściany korpusu wzmocnione zostały w narożnikach ukośnie położonymi przyporami, oraz podzielone na przemian ostrołukowymi oknami i parami blend, po stronie południowej rozmieszczonymi w nieco nierównych odległościach. Strona północna pierwotnie nie posiadała okien i była podzielona w części zachodniej szerokimi ślepymi arkadami. Ściana wschodnia otrzymała na osi ostrołukowe okno o uskokowym ościeżu, flankowane łącznie czterema blendami. Drobnymi blendami ozdobione zostały też zwieńczenia przypór. Akcent poziomy na elewacjach wprowadzono oprócz cokołu poprzez tynkowany fryz pod okapem dachu. Wnętrze nawy przykryto drewnianym stropem płaskim, natomiast zakrystię sklepieniem krzyżowym.
Od wschodu dwuspadowy dach korpusu oparto na schodkowym szczycie, podzielonym w pionie siedmioma ciągłymi blendami o ostrołucznych i zbliżonych do półkolistych zamknięciach. Blendy te rozmieszczono w układzie piramidalnym i rozdzielono trójkątnymi w przekroju lizenami przedłużonymi do formy sterczyn, obok których na każdym stopniu ustawiono dodatkowe pinakle na przedłużeniu płycin (środkową blendę zwieńczyła mała dzwonnica). Szczyt zachodni pierwotnie miał formę sześcioosiową, z ciągłymi ostrołukowymi blendami oddzielonymi lizenami przechodzącymi w sterczyny.
Bogato dekorowane elewacje wieży podzielono powyżej przyziemia na pięć kondygnacji. Na każdej ze wszystkich wolnych stron utworzono rząd blend o różnorodnych zwieńczeniach: ostrołucznych, zdwojonych, czy z przenikającymi się ślepymi arkadami. Podziały horyzontalne wprowadzono za sprawą fryzów z ukośnie ustawionych cegieł, zakończonych przed narożnikami, oraz tynkowanych fryzów pod okapem dachu. Ponadto na parterze i pierwszym piętrze utworzono romby z wypalanej na czarno cegły zendrówki. W przyziemiu w ścianie zachodniej osadzono uskokowy, ostrołukowy portal, flankowany dwoma blendami, zaś na najwyższym piętrze uskokowe przeźrocza pozwalające wydobywać się dźwiękom dzwonów.
Stan obecny
Kościół w Kiwitach należy niewątpliwie do wybitnych osiągnięć wiejskiej architektury w średniowiecznych Prusach. Jest dziś przykładem stosunkowo dużej, gotyckiej budowli sakralnej, o typowym układzie przestrzennym dla rejonu Warmii. Nie zachowała się jedynie kruchta, po której widoczne jest przemurowanie na ścianie południowej. Ponadto odnowiono zakrystię i silnie przemurowano szczyty wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Kościoły i kaplice archidiecezji warmińskiej, tom 1, red. B.Magdziarz, Olsztyn 1999.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.