Historia
Pierwsza wzmianka o drewniano – ziemnej strażnicy krzyżackiej w dawnej pruskiej osadzie Rast pojawiła się w roku 1329. Zakon umieścił ją w ramach całego szeregu twierdz na wschodniej granicy nowo podbitego terytorium. Warownie miały chronić zdobyty obszar i stanowić bazę do dalszej ekspansji na wschód, a także organizować osadnictwo i zarządzać podległym terytorium. Strażnicę tą dwukrotnie spaliły najazdy litewskie pod wodzą księcia Olgierda i Kiejstuta w 1345 i 1348.
Murowany zamek krzyżacki Rastenburg zaczęto budować po 1350 roku, wybierając nowe miejsce w południowo – wschodnim narożniku rozwijającej się osady, która w 1357 roku otrzymała prawa miejskie. Ustanowiono w nim prokuratorię, która podporządkowana była komturii w Bałdze. Miał on umiarkowane walory obronne i prawdopodobnie z tego powodu w początku XV wieku otoczony został dodatkowym murem obronnym.
W 1454 roku po wybuchu wojny trzynastoletniej, zbuntowani mieszkańcy Kętrzyna pod wodzą rzemieślników z cechu szewców, zdobyli zamek i utopili w stawie krzyżackiego prokuratora Wolfganga Sauera. Zakon odbił swą siedzibę przy pomocy oddziałów najemnych w 1461 roku i odtąd aż do 1525 pozostawała ona w jego rękach. Cech szewców został dodatkowo ukarany zakazem zasiadania w radzie miasta.
Od 1525 roku Kętrzyn znalazł się w granicach Prus Książęcych, zamek zaś przeznaczony został na lokalną siedzibę książęcych starostów grodowych. Wiązało się to z przebudową i modernizacją średniowiecznej budowli. Między innymi w 1682 roku rozebrano górną kondygnację północnej części zamku, razem z ozdobnymi szczytami, a także zrównano wysokością wszystkie skrzydła. Po pożarze w 1797 roku zamek stał się własnością miasta, które zaadaptowało go na kwaterę komendanta, a później siedzibę urzędu skarbowego. Wtedy też przebite zostały w murach zamkowych prostokątne okna. W 1945 roku zamek spłonął, a odbudowany został w latach 60-tych XX wieku. Na szczęście nie nawiązano do jego przedwojennego wyglądu, lecz poddano częściowej regotyzacji, przywracając oryginalną wysokość skrzydła północnego.
Architektura
Zamek sąsiadował od zachodu i częściowo północy z ufortyfikowanym miastem, przed które był nieco wysunięty ku wschodowi. Po stronie południowej płynęła rzeka Guber, od której pociągnięto kanał młyński, rozlewający się pod zamkiem w pokaźny staw. Sam zamek był budowlą niewielką, wyraźnie mniejszą od innych siedzib wznoszonych przez zakon. Posiadał bezwieżową, trójskrzydłową konstrukcję, o wymiarach 31,3 x 36,7 metra, wzniesioną z cegły na kamiennym cokole. Nie posiadał przedzamcza.
Główny budynek o rzucie prostokąta długości 31,1 metrów i szerokości 13,1 metrów, podzielony na trzy kondygnacje nadziemne, powstał od północy. Nad gospodarczym przyziemiem z trzema komorami umieszczono także trzy komnaty: dwie reprezentacyjno – mieszkalne (izba prokuratora, refektarz), a od wschodu kaplicę. Wyżej znajdowała się kondygnacja magazynowo-obronna, szczególnie ważna jako, że zamek nie posiadał wieży. Okna przyziemia były niewielkie, ostrołuczne, każde osadzone w ostrołucznie zamkniętej płycinie. Okna piętra były większe, rozmieszczone naprzemiennie z blendami o identycznym, ostrołucznym wykroju. Skrzydło północne wyróżniały także szczyty zaopatrzone w blendy i sterczyny. Okna kondygnacji magazynowej zamykały już mniej reprezentacyjne łuki odcinkowe.
Pozostałe dwa budynki zamku (południowy i wschodni) były węższe i niższe. Prawdopodobnie pełniły funkcje gospodarcze, być może umieszczono tam także izby dla gości (wiadomo, iż na zamku swoją komnatę miał komtur bałgijski). Niewielki dziedziniec otaczały drewniane krużganki, a po całym obwodzie zamek otaczał ganek obronny. W zachodniej kurtynie umieszczono niewielki budynek bramny z wykuszem powstałym po 1528 roku. Prowadził do niego drewniany most zwodzony, umieszczony ponad fosą.
Zewnętrzne obwarowania składały się z murów obwodowych z trzema basztami pochodzącymi z XVI wieku. Dwie z nich były okrągłe, a północno – wschodnia czworokątna. Zamek od strony miasta zapewne oddzielała fosa, natomiast po południowo – wschodniej stronie warowni przekopano wspomniany powyżej kanał, który spiętrzając wody utworzył połączony z fosami staw młyński. Funkcjonował na nim wodny młyn zamkowy.
Stan obecny
Odbudowany po zniszczeniach wojennych zamek zachował bryłę z okresu średniowiecza, z którą niestety nie współgrają duże, prostokątne, nowożytne otwory okienne. W całości nowożytnym dodatkiem jest również okrągła wieża schodowa. Obecnie wewnątrz zamku mieści się Biblioteka Miejska oraz Muzeum Regionalne, a w piwnicach skrzydła północnego ma siedzibę bractwo rycerskie. W zbiorach muzeum znajdują się m.in. kolekcje obrazów, rzeźb, a także zabytkowych mebli. W sezonie turystycznym zamek otwarty jest od wtorku do niedzieli w godzinach 9.00-18.00, poza sezonem w godzinach 9.00-17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne Warmii i Mazur, Warszawa 2008.