Historia
Rozpoczęcie budowy kościoła kolegiackiego św. Jerzego w Kętrzynie (Rastenburg) według późnej tradycji miało miejsce w 1359 roku na miejscu dawnej strażnicy krzyżackiej, choć prawdopodobnie do prac budowlanych nad murowaną budowlą przystąpiono dopiero około początku czwartej ćwierci XIV wieku, po wzniesieniu ważniejszych dla miasta murów obronnych. Postanowiono zbudować budowlę obronną, usytuowaną w sąsiedztwie fortyfikacji, zapewne z powodu zniszczenia miasta w 1344 i 1347 roku przez Litwinów, którzy uprowadzili wówczas większość mieszkańców Kętrzyna. Odbudowa miasta możliwa była po uzyskaniu w 1357 roku przywileju lokacyjnego na prawie chełmińskim od Johannesa Schindekopf, komtura Balgi. Kościół św. Jerzego, wówczas zapewne jeszcze konstrukcji drewnianej, uposażony w nim został czterema włókami ziemi.
Z końcem XIV wieku lub na początku XV stulecia kościół powiększono o drugą, wschodnią więżę, zaś około 1410 roku podwyższono starszą wieżę zachodnią. W latach 1470-1485 kościół powiększono i przebudowano w pseudobazylikę, dobudowano też kaplicę św. Jakuba. Kruchta północna, prezbiterium i przylegająca do niego zakrystia powstały po pożarze, który miał miejsce w 1500 roku. Były to pierwsze większe elementy budowli, które uzyskały dekoracyjny wystrój elewacji. W końcowym etapie rozbudowy, około 1515 roku, staraniem mistrza Matza z Gdańska, korpus kościoła przykryto sklepieniem kryształowym.
W latach dwudziestych XVI wieku kościół przekształcono na świątynię luterańską. W 1581 roku huragan zerwał dach wieży zachodniej, a jedenaście lat później spłonęła ona od uderzenia pioruna. Ponowny pożar wieży miał miejsce w 1638 roku oraz w 1700 roku. W czasie renowacji krenelaż w zniszczonej wieży zachodniej zastąpiono dachem, przebudowano także kaplicę św. Jakuba i wzniesiono chór muzyczny. Kolejne większe prace renowacyjne przeprowadzono dopiero w 1862 roku i po II wojnie światowej.
Architektura
Kościół usytuowano w południowo – zachodnim narożniku Kętrzyna, dzięki czemu wpisany został w obwód obwarowań miejskich. Początkowo miał postać orientowanej budowli salowej, murowanej z cegły w układzie gotyckim na podmurówce z kamienia polnego, która powiązana była narożnikiem z czworoboczną wieżą obronną oraz z murami miejskimi. W związku z usytuowaniem i obronnym charakterem kościół zaopatrzony został od strony polnej w hurdycje, choć już portale wejściowe nie posiadały żadnych specjalnych zabezpieczeń. Elewacje wzdłużne rozdzielone były dużymi ostrołucznymi oknami, pozbawione przypór, zaś krótszą ścianę wschodnią zamknięto dziewięcioosiowym szczytem schodkowo – sterczynowym. Szczyt ten ozdobiony został blendami z malowidłami maswerkowymi, przedzielonymi trójkątnymi w przekroju lizenami przechodzącymi w sterczyny. Wnętrze kościoła nie było podsklepione.
Wieża po południowo – zachodniej stronie korpusu kościoła uzyskała w planie wymiary 9,4 x 7,5 metra. Jej zewnętrzne elewacje podzielono małymi i dużymi blendami, ale bez żadnej separacji poziomej. Prawdopodobnie wieża początkowo zwieńczona była drewnianym gankiem, być może o funkcji hurdycji. Jedynie jej dolne kondygnacje były połączone z kościołem, pełniąc rolę skarbca ukrytego wewnątrz masywnych murów. Piętra przeznaczono do celów obronnych i strażniczo – obserwacyjnych. Górowały one nad parchamem w narożniku miasta, wzmocnionym cylindryczną basztą narożną, mniejszą basztą po stronie zachodniej kościoła i dwoma drobnymi basztami lub bartyzanami po stronie południowej.
Z końcem XIV wieku przy ścianie wschodniej korpusu kościoła dostawiono czworoboczną (na trapezowatym planie) wieżę dzwonną o wysokości około 32 metrów, która częściowo przysłoniła starszy szczyt, zaś około 1410 roku podwyższono starszą wieżę zachodnią tak, iż przewyższyła kalenicę korpusu nawowego. Jej wysokość osiągnęła wówczas około 40 metrów, przy czym górne kondygnacje otrzymały bardzo surowy, pozbawiony dekoracji wygląd, rozczłonkowany jedynie małymi otworami okiennymi. Wieża wschodnia dla odmiany ozdobiona została półkoliście i ostrołucznie zamkniętymi blendami, z których część mniejszych umieszczono wywnętrz większych. Ponadto w ścianach pozostawiono liczne otwory maczulcowe po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach, a na najwyższej kondygnacji, z racji pełnienie przez wieżę funkcji dzwonnicy, utworzono dwudzielne przeźrocza. W czasie budowy wieże wschodniej wymurowano także szczyt fasady zachodniej korpusu kościoła.
W latach 1470-1485 korpus kościoła powiększono nadając mu formę trójnawowej pseudobazyliki o okazałych wymiarach 47 x 19,3 metrów i sześciu przęsłach długości (pięciu w nawie południowej, krótszej z powodu dwóch wież). Jednocześnie wzmocniono wieżę zachodnią, zaopatrując ją w murowany krenelaż w miejsce pierwotnych drewnianych ganków, a po południowej stronie korpusu wzniesiono kaplicę św. Jakuba. Przęsła korpusu otrzymały kształt prostokątów poprzecznych w nawie głównej i prostokątów z dłuższymi bokami na osi kościoła, przy czym zachodnie przęsła nawy głównej i północnej utworzono wyraźnie krótsze. Szerokość nawy głównej wyniosła 7,6 metra, zaś szerokość nawy bocznej 4,6 metra. Pomimo sporych rozmiarów budowla nie została opięta przyporami, co możliwe było dzięki grubym murom, a także stosunkowo niewielkim i szeroko rozstawionym oknom. Bardzo skromną dekorację zewnętrzną elewacji stanowił tynkowany fryz poprowadzony pod okapem dachu. Wewnątrz podział na nawy zapewniły ośmioboczne filary o gładkich trzonach na wysokiej podstawie z fazowanymi krawędziami. Uskokowe, ostrołuczne arkady osadzono na nich bez pośrednictwa kapiteli, jedynie z pozostawieniem małego uskoku.
W ostatnim etapie rozbudowy po 1500 roku wzniesiono wielobocznie zamknięte, odchylone od osi korpusu prezbiterium o wymiarach 18 x 12,2 metrów, przylegającą do niego od północy dwuprzęsłową i dwukondygnacyjną zakrystię z kaplicą na piętrze oraz małą kruchtę pośrodku nawy północnej. Prezbiterium wzmocniono wysokimi przyporami, pomiędzy którymi umieszczono duże, ostrołukowe okna. Wewnątrz dwa przęsła prostokątne oraz wschodni wielobok przykryto sklepieniem kryształowym opartym na motywie gwiazdy sześcioramiennej, natomiast w korpusie nawowym i w kaplicy św. Jakuba założono sklepienia o motywie gwiazdy ośmioramiennej. Kaplicę nad zakrystią otwarto na wnętrze prezbiterium dwoma arkadami.
Stan obecny
Kościół św. Jerzego w Kętrzynie jest najlepiej zachowanym kościołem obronnym na Mazurach i jednym z najcenniejszych zabytków gotyckiej architektury sakralnej w Polsce. Współczesna forma kościoła ukształtowana została w wyniku przekształceń w okresie od XIV do XVI wieku. Nowożytne przekształcenia ograniczyły się do zmiany zwieńczenia wieży zachodniej oraz odnowienia w XIX wieku okien, maswerków i szczytu kruchty. W dużym stopniu rozebrane zostały pobliskie miejskie mury obronne. Wstęp do kościoła jest wolny, odpłatnie można także zwiedzić muzeum parafialne, cele więzienne i lapidarium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Natangen, red. A.Boetticher, Königsberg 1892.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Rzempołuch A., Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu, Olsztyn 1991.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.
Witt E., Sankt Georg die Wehrkirche zu Rastenburg, Berlin 1933.