Historia
Kościół św. Jana i Pięciu Braci Męczenników wraz z klasztorem bernardynów został ufundowany w 1514 roku przez Jana Lubrańskiego i jego brata Mikołaja, właścicieli Kazimierza Biskupiego od 1504 roku. Wówczas to Mikołaj, wojewoda poznański, kupił miasto od biskupa lubuskiego, a następnie podarował teren poza miastem pod budowę klasztoru, który wcześniej jego brat zamierzał bezskutecznie zrealizować w Słupcy. Miało być to miejsce kultu świętych, których relikwie, dzięki staraniom biskupa, udało się sprowadzić w 1536 roku.
W 1518 roku ukończono prace przy prezbiterium kościoła, wzniesionym na miejscu starszej kaplicy i pustelni. Początkowo zabudowania klasztorne były drewniane, jednak wkrótce budynki przebudowano na murowane. Wznoszenie klauzury zakończyło się w okolicy 1520 roku (data na portalu w krużgankach), natomiast budowa korpusu nawowego kościoła przedłużyła się nieco na skutek napływania wody do wykopywanych fundamentów. Konsekrację ukończonej budowli przeprowadził biskup Jan Latalski, urzędujący między 1525 a 1536 rokiem, a w 1536 roku poświęcona została kaplica św. Anny przystawiona do nawy od południa (rozebrana w XVIII wieku).
W latach 1621 – 1624 rozbudowano wydłużone skrzydło północne, w 1623 roku wyremontowano wieżę, zaś cmentarz otoczono murem z kaplicami. Niestety wkrótce potem okres wojen potopu szwedzkiego doprowadził do zniszczenia kompleksu klasztornego. Odbudowany został on w drugiej połowie XVII wieku. Wzniesiono wówczas także nowe krużganki oraz wieżę bramną, pełniącą jednocześnie rolę dzwonnicy. W 1898 roku doszło do zamknięcia klasztoru przez władze carskie, lecz już w 1921 roku na jego teren przybyli obecni gospodarze, Misjonarze Świętej Rodziny. Podczas II wojny światowej na terenie klasztoru mieścił się utworzony przez Niemców obóz dla księży polskich.
Architektura
Gotycki kościół św. Jana otrzymał formę jednonawową, z nieco węższym, dwuprzęsłowym, zamkniętym trójbocznie na wschodzie prezbiterium. Od strony zewnętrznej całą bryłę kościoła poza stroną północną opięto przyporami, a elewację zachodnią zwieńczył monumentalny szczyt. Otrzymał on postać schodkową z wyrastającymi organicznie parami sterczyn, nie odpowiadającymi ustawionym na kant lizenom, tworzącym w niższej partii wysokie dwułuczne blendy. Dodatkowo blendy te przecięto w poziomie dwoma dekoracyjnymi pasami ceramicznych fryzów. Obie części szczytu bardzo zgrabnie połączono, gdyż kanty lizen przeszły płynnie w ościeża blend.
Nawę i prezbiterium przykryły jednolite ośmioramienne sklepienia gwiaździste z żebrem przewodnim, natomiast obie części połączono stosunkowo wąskim łukiem tęczowym o krawędziach ozdobionych ćwierćwałkami. Sklepienia osadzono na ceramicznych odcinkach gzymsów, umieszczonych na gładkich ścianach.
Przylegający do kościoła od północy gotycki klasztor wzniesiono na planie podkowy, ale z dobudowanym prostopadle do skrzydła północnego budynkiem na planie wydłużonego prostokąta. Trzy główne skrzydła i kościół wydzieliły niewielki kwadratowy wirydarz. Skrzydło północne i zachodnie zostało podpiwniczone, skrzydło wschodnie uzyskało dwie kondygnacje nadziemne. Wszystkie skrzydła połączyły krużganki, zbudowane z cegły w wiązaniu gotyckim z zastosowaniem zendrówki. Ściany opięto przyporami, a kondygnacje w elewacji północnej klasztoru od wirydarza oddzielono ząbkowym fryzem uformowanym z wysuniętych główek i wozówek. Podobny fryz zastosowano w górnej części wokół całego wirydarza. Główne wejście usytuowano od strony wschodniej, poprzez furtę i krużganek.
W skrzydle północnym umieszczony został duży refektarz, oraz sala przykryta sklepieniem krzyżowym podpieranym przez środkowy filar. W skrzydle wschodnim na południowym skraju znalazła się zakrystia i skarbiec, przykryte sklepieniem gwiaździstym, a dalej kapitularz. Skrzydło zachodnie przeznaczone było na pomieszczenia gospodarcze. Dormitorium miało się znajdować w dostawionym prostopadle budynku przy skrzydle północnym. Wnętrza klasztoru pierwotnie oświetlały okna o ostrołucznych zamknięciach. Sklepieniami przykryte były jedynie piwnice i pomieszczenia przyziemia, piętra zwieńczono drewnianymi stropami.
Stan obecny
Kościół i klasztor bernardyński w Kazimierzu Biskupim należy do najlepiej zachowanych kompleksów monastycznych w Wielkopolsce. W architekturze kościoła przekształceniu uległa część okien, a część (po stronie północnej) uległa zamurowaniu, musiały być także częściowo rekonstruowane sterczyny gotyckiego szczytu. Przekształceniu na prostokątne uległy także okna zabudowań klauzury. Wewnątrz kościoła zachowały się sklepienia nawy, i prezbiterium. Ponadto gotyckie sklepienia widoczne są w pomieszczeniach skrzydła wschodniego (zakrystia i skarbiec) oraz w skrzydle północnym (sala z filarem). Natomiast w krużgankach zachowały się dwa późnogotyckie portale: drewniany z 1520 roku oraz kamienny z 1508 roku. Współcześnie zabudowania klasztoru zajmuje Wyższe Seminarium Duchowne oraz niewielkie muzeum misyjne, zawierające między innymi zbiory etnograficzne i przyrodnicze.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.