Historia
Kościół św. Jana i Pięciu Braci Męczenników wraz z klasztorem bernardynów został ufundowany w 1514 roku przez biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego i jego brata Mikołaja, właścicieli Kazimierza Biskupiego od 1504 roku. Wówczas to Mikołaj, wojewoda poznański, kupił miasto od biskupa lubuskiego, a następnie podarował teren poza miastem pod budowę klasztoru, który wcześniej jego brat zamierzał bezskutecznie zrealizować w Słupcy. Miało być to miejsce kultu świętych, których relikwie, dzięki staraniom biskupa, udało się sprowadzić w 1536 roku.
W 1518 roku ukończono prace budowlane przy prezbiterium kościoła, wzniesionym na miejscu starszej kaplicy i pustelni. Początkowo zabudowania klasztorne były drewniane, jednak wkrótce budynki przekształcono na murowane. Wznoszenie podstawowych pomieszczeń klauzury zakończyło się w okolicy 1520 roku (data na portalu w krużgankach), natomiast budowa korpusu nawowego kościoła przedłużyła się nieco na skutek napływania wody do wykopywanych fundamentów. Konsekrację ukończonej budowli przeprowadził biskup Jan Latalski, urzędujący między 1525 a 1536 rokiem, a w 1536 roku poświęcona została kaplica św. Anny przystawiona do nawy od południa (rozebrana w XVIII wieku).
Dobra konwentu kazimierskiego u schyłku średniowiecza powiększały się głównie dzięki nadaniom i przywilejom, a w drugiej połowie XVI wieku również dzięki zapisom legatowym. W 1523 roku Mikołaj Lubrański powiększył powierzchnię działki zakonu o grunty plebańskie, zaś rok później ofiarował łąkę, zwaną później bernardyńską. Klasztor otrzymał również w 1527 roku od Lubrańskiego prawo połowu ryb i wolny przemiał zboża na całym terenie dóbr kazimierskich. Konwent z Kazimierza pomimo tego uznawany był w zakonnej prowincji za biedny, chociaż odbyły się w nim dwie kapituły prowincjale, przeprowadzone w latach 1538 i 1548. Zapewne z powodu małej ilości funduszy przeciągała się w czasie rozbudowa klauzury, co potwierdziła informacja z 1550 roku o donacji uczynionej przez córkę Mikołaja Lubrańskiego, Annie Russockiej, przekazanej na dokończenie budowy klaustrum.
Na przełomie XVI i XVII wieku nastąpił rozkwit klasztoru. Zakończone miały zostać prace budowlane przy krużgankach, prowadzono liczne remonty, w murach klasztornych powołano studium filozofii. Następnie w latach 1621 – 1624 rozbudowano wydłużone skrzydło północne, w 1623 roku wyremontowano wieżę, zaś cmentarz otoczono murem z kaplicami. Niestety wkrótce potem okres wojen potopu szwedzkiego doprowadził do zniszczenia kompleksu klasztornego. Odbudowany został on w drugiej połowie XVII wieku. Wzniesiono wówczas także nowe krużganki oraz wieżę bramną, pełniącą jednocześnie rolę dzwonnicy. W 1898 roku doszło do zamknięcia klasztoru przez władze carskie, lecz już w 1921 roku na jego teren przybyli nowi gospodarze, Misjonarze Świętej Rodziny. Podczas II wojny światowej na terenie klasztoru mieścił się utworzony przez Niemców obóz dla księży polskich.
Architektura
Klasztor kazimierski wzniesiony został nietypowo, z dala od miejskich zabudowań i dróg wiodących do miasta. Składał się on z kościoła oraz podzielonych na skrzydła zabudowań klauzury, umieszczony od strony północnej, a nie od południa jak zwyczajowo rozplanowywano klasztory bernardyńskie, na co zapewne wpłynęło pierwotne ukształtowanie terenu. W pobliżu klasztoru musiał również funkcjonować szereg zabudowań gospodarczych i pomocniczych, początkowo zapewne głównie o lekkiej konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Gotycki kościół św. Jana otrzymał formę jednonawową, z nieco węższym, dwuprzęsłowym, zamkniętym trójbocznie na wschodzie prezbiterium. Mury posadowiono na ceglanym cokole, nieco wyższym w korpusie niż w prezbiterium. Od strony zewnętrznej całą bryłę kościoła poza stroną północną opięto przyporami, a elewację zachodnią zwieńczył monumentalny szczyt. Otrzymał on postać schodkową z wyrastającymi organicznie parami sterczyn, nie odpowiadającymi ustawionym na kant lizenom, tworzącym w niższej partii wysokie dwułuczne blendy. Dodatkowo blendy te przecięto w poziomie dwoma dekoracyjnymi pasami ceramicznych fryzów. Obie części szczytu bardzo zgrabnie połączono, gdyż kanty lizen przeszły płynnie w ościeża blend.
Nawę i prezbiterium przykryły jednolite ośmioramienne sklepienia gwiaździste, z żebrem przewodnim poprowadzonym wzdłuż całej osi wzdłużnej kościoła. Sklepienia osadzono na ceramicznych odcinkach gzymsów, umieszczonych na gładkich ścianach. Ceglane żebra uzyskały przekrój gruszkowy. Obie części kościoła połączono stosunkowo wąską, ostrołucznie zamkniętą arkadą tęczy, o krawędziach ozdobionych ćwierćwałkami.
Przylegający do kościoła od północy gotycki klasztor wzniesiono na planie podkowy, ale z dobudowanym prostopadle do skrzydła północnego budynkiem na planie wydłużonego prostokąta. Trzy główne skrzydła i kościół wydzieliły niewielki kwadratowy wirydarz. Skrzydło północne i zachodnie zostało podpiwniczone, skrzydło wschodnie uzyskało dwie kondygnacje nadziemne. Wszystkie skrzydła połączyły krużganki, zbudowane z cegły w wiązaniu gotyckim z zastosowaniem zendrówki. Ściany opięto przyporami, a kondygnacje w elewacji północnej klasztoru od wirydarza oddzielono ząbkowym fryzem uformowanym z wysuniętych główek i wozówek. Podobny fryz zastosowano w górnej części wokół całego wirydarza. Główne wejście usytuowano od strony wschodniej, poprzez furtę i krużganek.
W skrzydle północnym umieszczony został duży refektarz oraz sala przykryta sklepieniem krzyżowym, podpieranym przez środkowy filar. W najstarszym skrzydle wschodnim na południowym skraju znalazła się dwuprzęsłowa zakrystia i skarbiec, przykryte sklepieniem gwiaździsto – sieciowym rozdzielonym szerokim gurtem, a dalej kapitularz. Najmłodsze skrzydło zachodnie z połowy XVI wieku przeznaczone było na pomieszczenia gospodarcze. Dormitorium miało się znajdować w dostawionym prostopadle budynku przy skrzydle północnym. Wnętrza klasztoru pierwotnie oświetlały okna o ostrołucznych zamknięciach. Sklepieniami przykryte były jedynie piwnice i pomieszczenia przyziemia, piętra zwieńczono drewnianymi stropami.
Stan obecny
Kościół i klasztor bernardyński w Kazimierzu Biskupim należy do najlepiej zachowanych kompleksów monastycznych w Wielkopolsce. W architekturze kościoła przekształceniu uległa część okien, a część (po stronie północnej) uległa zamurowaniu, musiały być także częściowo rekonstruowane sterczyny gotyckiego szczytu. Przekształceniu na prostokątne uległy także okna zabudowań klauzury. Wewnątrz kościoła zachowały się sklepienia nawy, i prezbiterium. Ponadto gotyckie sklepienia widoczne są w pomieszczeniach skrzydła wschodniego (zakrystia i skarbiec) oraz w skrzydle północnym (sala z filarem). Natomiast w krużgankach zachowały się dwa późnogotyckie portale: drewniany z 1520 roku oraz kamienny z 1508 roku. Współcześnie zabudowania klasztoru zajmuje Wyższe Seminarium Duchowne oraz niewielkie muzeum misyjne, zawierające między innymi zbiory etnograficzne i przyrodnicze.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Pierścionek B., Architektura gotyckich klasztorów franciszkanów obserwantów w Polsce XV-XVI wieku, Wrocław 2009.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.