Historia
Zakonników kartuskich sprowadził z Pragi do Kartuz w 1380 lub 1381 roku bogaty szlachcic Jan z Rusocina, przedstawiciel jednego z najstarszych rodów możnowładczych z terenów Pomorza Gdańskiego. Nie wiadomo w jaki sposób Jan nawiązał kontakty z kartuzami z dalekiej Pragi, ale musiały być one silne, gdyż klasztor kartuski był w całej historii Pomorza Gdańskiego jedynym pochodzącym z prywatnej, rycerskiej fundacji. Założenie klasztoru przeciągnęło się jako, że przez rok zakonnicy oraz Jan z Rusocina nie mogli uzyskać zgody od władz zakonu krzyżackiego, niechętnych do rezygnacji z rycerskich świadczeń, między innymi obowiązkowej rycerskiej służby konnej. Ponadto przekazanie dóbr klasztorowi wymagało przeprowadzenia dokładnych pomiarów gruntów i uzgodnienia granic. Ostatecznie dopiero 29 kwietnia 1382 roku wystawiono uroczyście dokument fundacyjny klasztoru, którego pierwszym przeorem został Jan Deterhus.
W latach 1383 – 1405 kartuzi wznieśli gotycki kościół klasztorny oraz zabudowania swego konwentu, którego reguła nakazywała braciom ascetyczną egzystencję w odgrodzonej od świata świeckiego klauzurze. W jej obrębie zamieszkał również Jan z Rusocina, przyjęty w poczet klasztornych donatów, czyli mnichów mieszkających na terenie klasztoru bez ślubów zakonnych. Zmarł on bezpotomnie po paru latach choroby w 1398 roku.
Klasztor kartuski dzięki bogatym nadaniom posiadał rozległe dobra ziemskie i rozbudowywany był aż do XV stulecia. Jan z Rusocina na uposażenie klasztoru przekazał trzy wsie: Kiełpino, Czaple i Gdynię, a dodatkowe ziemie wraz z potokiem przy jeziorze Wielkie Grzybno (późniejsze Klasztorne), gdzie miał zostać usytuowany młyn wodny, przekazał wielki mistrz krzyżacki Konrad Zöllner. Wielkim dobroczyńcom konwentu był również wielki mistrz Konrad von Jungingen, którego okres piastowania urzędu w latach 1393 – 1407 przyjmowany jest za czas przebudowy pierwszych, drewnianych jeszcze budowli klasztornych na murowane. Ich wniesienie możliwe było także dzięki wsparciu bogatego kupca gdańskiego Jana Thiergarta i kilku innych możnych rodzin mieszczańskich. Ostatnim etapem przebudowy było wzniesienie murowanej zabudowy gospodarczej w okresie rządów opata Mikołaja Bergera, kierującego klasztorem w latach 1412 – 1434
Gdy w 1454 roku nastąpił wybuch antykrzyżackiego powstania przygotowywanego przez Związek Pruski, kartuzi opowiedzieli się po stronie zakonu. Ściągnęło to na mnichów represje powstańców, którzy prawdopodobnie już w pierwszym roku wojny spustoszyli dobra konwentu. Miary nieszczęścia dopełniły w 1455 roku zaciężne wojska polskie i czeskie, których nieopłacone oddziały na własną rękę szukały środków do przeżycia, łupiąc klasztor i przynależne do niego wsie. W 1460 roku kartuzi w swoim klasztorze pośredniczyli pomiędzy krzyżakami a prokrzyżackimi spiskowcami gdańskimi uzgadniającymi termin ataku na Gdańsk. Intryga wyszła jednak na jaw, a przeor wraz z dwoma zakonnikami, którzy udali się do Gdańska na przeszpiegi, zostali aresztowani, oskarżeni o zdradę i przekazani sądowi kościelnemu. Proces zakończył się pozbawieniem urzędu przeora Marcina Schnelle i przeniesieniem go do innego klasztoru. Jego następcą został Jan Königswald, a po śmierci w 1364 roku nieznany z nazwiska kartuz Kaspar. Jego rządy przypadły na ostatnie lata przegrywanej już przez zakon krzyżacki wojny trzynastoletniej, w trakcie których klasztor, postrzegany jako sprzymierzeniec krzyżacki, był regularnie łupiony. Gdy w 1466 roku w Toruniu podpisywany był pokój, świadkiem tego wydarzenia był przy boku króla Kazimierza Jagiellończyka przeor Kaspar, co świadczyć może o uzyskaniu przez niego królewskiego przebaczenia.
Po śmierci Kaspra w 1469 roku przeorem został Jan Gräve pod którego kierunkiem do 1480 roku przeprowadzano odnowę życia duchowego i odbudowę gospodarki klasztornej. Już w kilkanaście lat po zakończeniu wojny liczba mnichów w Kartuzach przewyższyła stan z pierwszej połowy XV wieku. W 1480 roku w murach klasztornych przebywały łącznie 42 osoby, w tym przeor, 21 ojców, 14 konwersów i 5 donatów. Był to ostatni okres świetności zakończony głębokim kryzysem spowodowanym wybuchem reformacji. Na usunięcie zniszczeń wojennych z pewnością wpływ miała protekcja królewska, wsparcie materialne gdańskich mieszczan oraz zasługi trzech kolejnych przeorów.
Upadek konwentu nastąpił już w początkach XVI wieku w okresie reformacji, pogłębił się natomiast w trakcie wojen z drugiej połowy XVII i z XVIII wieku. Pomimo tego w XVII stuleciu wymieniono część wyposażenia świątyni klasztornej na nowożytne. W latach 1731 – 1733 przeprowadzono wielką przebudowę dachu kościoła, który uzyskał formę podobną do wieka trumny. Przekształceniu uległa również wieża zachodnia, a parę lat później zakrystia. Już w 1760 kościół musiał być naprawiany z powodu zniszczeń poczynionych przez gwałtowną burzę. W 1823 roku konwent poddano kasacie, co niestety rozpoczęło proces rozbiórki zabudowań klasztornych.
Architektura
Klasztor wzniesiono u północnej granicy lasu należącego do wsi Kiełpino, na obszarze wyznaczonym przez strumień łączący jeziora Karczemne i Klasztorne. Główną budowlę konwentu – kościół klasztorny usytuowano na przesmyku pomiędzy dwoma jeziorami (Wielkie i Małe Grzybno). Po jego północnej i wschodniej stronie znalazły się zabudowania klauzury, a całość otoczona został murem o wydłużonym na linii wschód – zachód kształcie. W południowo – wschodnim narożniku muru znajdował się niewielki, także należący do zakonników salowy kościół św. Katarzyny, wzniesiony pod koniec XV wieku. Klasztor posiadał również na północy i północnym – zachodzie szereg budynków gospodarczych, potrzebnych do codziennego funkcjonowania konwentu. Pośród nich znajdował się wzniesiony na przełomie XIV i XV wieku młyn, słodownia, browar, piekarnia.
Kościół klasztorny wzniesiono na planie bardzo wydłużonego wieloboku o długości 49,7 metrów i szerokości 12,5 metra. Nie otrzymał on wyróżnionego z bryły zewnętrznej prezbiterium, natomiast część wschodnią zamknięto trójbocznie. Po stronie zachodniej usytuowano czworoboczną wieżę o wymiarach 2,7 x 5,3 metra w planie i wysokości prawie 25 metrów. Wysokość kościoła osiągnęła 11,9 metrów, przy czym 11,4 metra do zworników sklepienia. Do poziomu parapetów okien budynek wzniesiono z kamieni eratycznych, wyżej z cegły układanej w wątku gotyckim. Grubość murów była zróżnicowana: na północy osiągnęła 1,75 mera, a ściana południowa 1,45 metra.
Z każdej strony poza północną elewacje kościoła wzmocniono przyporami, pomiędzy którymi przepruto ostrołukowe okna z trójdzielnymi maswerkami. Całość zwieńczono dwuspadowym dachem, pierwotnie pokrytym gontem. Po stronie południowej przystawiona została zakrystia w której narożniku znalazła się wieżyczka z klatką schodową prowadzącą na poddasze. W XV wieku do bryły kościoła dobudowano po stronie południowo – zachodniej kwadratową w planie kaplicę Wszystkich Świętych (obecnie św. Brunona). Kościół charakteryzował się prostotą architektoniczną i ubogą dekoracją, zgodnymi z regułą zakonu. Na zewnątrz jedynymi ozdobami były wimpergi wieńczące przypory przy prezbiterium oraz blendy na fasadzie zachodniej. Prosty był też portal w przyziemiu wieży z prostokątną oprawą kamienną, profilowaną tylko w górnych narożach.
Przestrzeń wnętrza kościoła podzielono na siedem przęseł z płytkimi i szerokimi wnękami w które osadzono okna. Jedynie ósme przęsło wielobocznego zamknięcia było ich pozbawione. Ponadto wewnątrz kościół przedzielony był lektorium, które wydzielało część wschodnią przeznaczoną dla ojców, czyli mnichów żyjących w klauzurze, oraz zachodnią udostępnioną braciom świeckim. Przegroda lektorium posiadała balkon, czy też emporę, dostępną przejściem z południowej klatki schodowej. Część wschodnia kościoła była położona nieco wyżej niż zachodnia, zapewne z powodu niewielkiej krypty lub grobowca pod prezbiterium. Całość korpusu oraz zakrystię i kaplicę południową przykryto sklepieniami gwiaździstymi, opartymi na wspornikach o kształtach masek, roślinnych i zoomorficznych np. lwa, smoka, czworonoga. Powstały one na początku XV wieku, w warsztacie wykazującym cechy pokrewne czeskim mistrzom z kręgu słynnego Petra Parlera.
W bliskiej odległości od kościoła usytuowane były zabudowania klasztorne, skupione wokół dwóch otoczonych murem wirydarzy: dużego po stronie wschodniej i małego na północ od świątyni. Wirydarz północny o wymiarach 14 x 16 metrów otoczony był murowanymi krużgankami przystawionymi do północnej ściany kościoła. Wnętrze krużganków przykryto na wysokości około 4 metrów sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, podzielonymi na przęsła o rzucie zbliżonym do kwadratów (niektóre były nieregularne). Ich gruszkowe w przekroju żebra opadały na konsole. Oświetlenie krużganka zapewniały duże, ostrołuczne okna, wypełnione trójdzielnymi maswerkami, rozstawione po pięć w każdym skrzydle. Z kościołem krużganek komunikował się dwoma portalami: wschodnim dla ojców i zachodnim dla braci. Co nieczęste skrzydło południowe i zachodnie krużganka były dwukondygnacyjne. Piętro początkowo pełniło funkcje komunikacyjne, ale w XV wieku, wraz ze wzrostem liczby mnichów, obok schodów w południowej części utworzono cele. Kolejne cele i golarnię umieszczono w przyziemiu południowego ciągu krużganka jako, że ta część z uwagi na osobne wejścia do wschodniej i zachodniej części kościoła była w zasadzie niepotrzebna.
Do północnego skrzydła małego krużganka przylegał połączony z nim wąskim portalem budynek refektarza. Jego prostokątną bryłę o wymiarach 23,5 x 10,5 metra przykryto na wysokości 6,2 metra (od poziomu posadzki) trzema przęsłami sklepienia gwiaździstego z żebrami o profilu gruszki. Pierwotnie wnętrze tej głównej sali prawdopodobnie podzielone było na dwie części: większą dwuprzęsłową i mniejszą jednoprzęsłową, czemu odpowiadałby nieregularny układ okien północnych. W ścianie południowej utworzono pięć głębokich, ostrołukowych wnęk, utworzonych zapewne po to by pogrubiona część ściany utrzymywała ciężar sklepienia krużganka i refektarza. Ściana północna posiadała już typowe przypory zewnętrzne, założone jednak dość przypadkowo (część mogła zostać usunięta w późniejszym okresie). Poniżej głównej sali refektarza znajdowała się piwnica, której sześcioprzęsłowe sklepienie krzyżowe podtrzymywało pięć centralnie położonych, kamiennych filarów o wysokości 3,5 metra. Od północy, wschodu i zachodu w piwnicy przebito sześć otworów doświetlających i zejść.
Z budynkiem refektarza od zachodu sąsiadował podsklepiony korytarzyk, łączący bramę do klauzury z krużgankiem. Dalej znajdowało się pomieszczenie kuchenne, stanowiące narożnik z murem zamykającym klauzurę od zachodu (w średniowieczu skrzydło zachodnie nie istniało, ale znajdować się tam mógł prowizoryczny budynek przeznaczony dla braci). W jednokondygnacyjnym skrzydle wschodnim, w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła, znajdował się kapitularz ojców, umieszczony na przedłużeniu południowego ciągu krużganka. Była to stosunkowo niewielka, trójprzęsłowa sala na planie wydłużonego prostokąta o wymiarach 9,7 x 3,6 metra, posiadająca znaczną wysokość. Jej jedynym oświetleniem było okno osadzone w ścianie wschodniej, zaś położone naprzeciwko wejście zamknięto łukiem odcinkowym umieszczonym w ostrołucznej wnęce. Po północnej stronie kapitularza przypuszczalnie znajdował się erem będący siedzibą przeora.
Wokół tzw. dużego wirydarza i otaczającego go krużganka rozlokowane były eremy, czyli cele ojców mające formę otoczonych ogródkami domków. Pierwotnie było ich pomiędzy 13 a 18, rozmieszczonych dość regularnie na obrzeżach wewnętrznego dziedzińca. Od strony wewnętrznej od XV wieku połączone były murowanym, niskim krużgankiem, skąpo oświetlonym małymi, umieszczonymi wysoko oknami, a w niektórych miejscach zupełnie ciemnym. W średniowieczu krużganek ten nie posiadał posadzki, przez co w czasie gorszej pogody zapewne był zabłocony. Łączył się on nie tylko z eremami, ale wąskim korytarzem przy zachodniej części skrzydła południowego z kościołem, oraz przejściami we wszystkich trzech skrzydłach z wirydarzem, pełniącym także rolę cmentarza. Pośrodku dziedzińca znajdowała się studnia.
Średnia szerokość eremu wynosiła 8,5 metra, natomiast długość była zróżnicowana, oscylowała w okolicach 11-12 metrów. Początkowo były to budynki parterowe z poddaszami, ceglane, zwieńczone wysokimi dachami opartymi na dwóch gotyckich szczytach. Wewnątrz znajdowała się pracownia do której wiodło wejście z dziedzińca, oratorium, pomieszczenia mieszkalne, mała sień i korytarz prowadzący do latryny. Z pracowni przechodziło się także do dobudowanego do krużganka składzika, gdzie zimą mógł być przechowywany opał. Wyjście z pracowni do składzika było zrazem głównym wejściem do ogródka, który ograniczony był od sąsiednich drewnianym płotem. Płotów nie było zapewne jedynie przy trzech eremach wschodnich, gdyż tam z uwagi na bliskość rowu łączącego jeziora, ogródki były znacznie krótsze i do ich rozdzielenia wystarczały dobudówki przejść do latryn. Ościeża okien i portali eremów o okrągłych i odcinkowych zamknięciach były profilowane. Na początku XVI wieku w eremach pobudowano sklepienia o formach gwiaździstych i kryształowych, być może wtedy też podsklepiony został krużganek.
Kompleks klasztorny już od XV wieku ochraniał mur o charakterze obronnym. Miał on jedynie około 4 metry wysokości, nie posiadał krenelażu ani chodnika straży, ale zaopatrzony był w otwory strzeleckie i obserwacyjne, dostępne z drewnianych ganków dostawianych po stronie wewnętrznej. W ich obręb prowadziły trzy bramy: wschodnia czyli Dolna, prowadząca obok jeziora w stronę folwarku, Środkowa zamykająca dziedziniec wewnętrzny od strony zachodniej, oraz Górna, zamykająca dziedziniec zachodni. Wiadomo, iż ta ostatnia miała formę szczytowego budynku bramnego na planie czworoboku o wymiarach 8 x 10 metrów. W jego przyziemiu znajdował się przejazd, a na piętrze duża izba. Brama Środkowa była budynkiem kalenicowym, wciśniętym między browar a kuchnię.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwał kościół klasztorny wraz z przyległym południowym skrzydłem krużganków, budynek refektarza oraz pojedynczy erem, uratowany jedynie dlatego, iż pełnił funkcję mieszkania kościelnego. Z dawnego muru obwodowego zachował się fragment wzdłuż ulicy Wzgórze Wolności. Co ciekawe zachował się także mocno przebudowany gotycki budynek identyfikowany z młynem klasztornym, usytuowany na ul. Klasztornej 16. Obecnie w dawnym refektarzu urządzane są wystawy i imprezy kulturalne, a w jego piwnicy funkcjonuje kawiarnia. Kościół pełni funkcje liturgiczne, lecz jest udostępniany dla turystów codziennie od godziny 9.00 do 17.40 za wyjątkiem nabożeństw. Jego dach o kształcie przypominającym wieko trumny oraz hełm nad wieżą są efektem prac z okresu nowożytnego. Okna i przypory zostały odnowione w XIX wieku, natomiast wewnątrz nie zachowało się lektorium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Carthaus, Berent und Neustadt, red. J.Heise, Danzig 1884.
Dzieje Kartuz, red. W. Odyniec, R.Kupper, Kartuzy 1998.
Stankiewicz J., Kartuzja Gdańska. Dzieje rozwoju układu przestrzennego Kartuz oraz kartuskiego zespołu klasztornego, „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej”, zeszyt 2/1962.