Historia
Karlino (niem. Körlin) w przekazach pisemnych pojawiło się już w 1159 roku, kiedy to wspomniano o komorze celnej na rzece Parsęcie, przy której znajdowała się karczma. Pobierano tam cło, przede wszystkim od drewna transportowanego do kołobrzeskich warzelni soli. Pierwsza bezpośrednia wzmianka o Karlinie zapisana została w 1299 roku („Corlin”), a więc w czasach gdy osada była już własnością biskupstwa kamieńskiego, od chwili nadania księcia szczecińskiego Barnima z 1248 roku. Jako miasto Karlino odnotowano w 1304 roku („Civitas in Carulin”). Rozwijało się ono bez większych przeszkód do końca XIV wieku, zwłaszcza za biskupa Filipa von Reheberga, za którego w 1385 roku otrzymało prawa miejskie i kiedy to prawdopodobnie rozpoczęto budowę murowanego kościoła farnego. Niedługo później zaostrzyły się spory pomiędzy biskupami kamieńskimi a książętami zachodniopomorskimi oraz miastami Kołobrzegiem i Koszalinem. W trakcie jednego z nich, w 1409 roku Bogusław VIII splądrował i spalił Karlino, włącznie z miejscowym kościołem parafialnym.
Podczas soboru w Konstancji biskup kamieński złożył skargę na księcia Bogusława VIII, dzięki czemu w 1418 roku otrzymał odszkodowanie w wysokości 30 tysięcy guldenów na remont spalonego kościoła. Zapewne wykonany został on jedynie prowizorycznie, w miejscach gdzie działania budowlane były najpilniejsze. Pełna odbudowa i ukończenie fary karlińskiej przeciągnęło się aż do normalizacji sytuacji politycznej na przełomie XV i XVI wieku, za czasów sprawowania rządów przez biskupa Martina von Caritha. W 1500 roku zawarto układ pomiędzy biskupem a radą miejską Karlina, w którym biskup nakłonił burmistrza Clausa Rinkholda do zbudowania późnogotyckiego kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Michała, na miejscu kościoła zniszczonego w 1409 roku. Podczas prac nad nim wykorzystano wzniesione jeszcze pod koniec XIV lub na początku XV wieku prezbiterium oraz zakrystię. Nowa świątynia powstawała już jednak w okresie osłabienia ruchu budowlanego z powodu nasycenia miast pomorskich budowlami sakralnymi, a przez to w czasie zmniejszonego zapotrzebowania na nie, co w konsekwencji poskutkowało problemami ze znalezieniem przez inwestorów fachowców i obniżeniem poziomu techniczno-artystycznego.
W 1685 roku kościół został zniszczony na skutek wielkiego pożaru miasta. Uszkodzona została przede wszystkim wieża, którą odbudowano do końca lat 80-tych XVII wieku. Pomimo dominacji wówczas stylistyki barokowej, zachowała ona formę późnogotycką. Kolejne uszkodzenia kościół odniósł w 1807 roku, kiedy to stał się miejscem zakwaterowania wojsk napoleońskich. Wykorzystywano go również jako magazyn wojskowy, co przyczyniło się do znacznej dewastacji wnętrza. Pierwotną funkcję budynek odzyskał pod koniec XIX wieku, po parokrotnych remontach prowadzonych w latach 1856-1900. W ich trakcie w 1871 roku dobudowano neogotycką kruchtę południową. Ostatnie większe prace renowacyjne zabytku przeprowadzono w 2012 roku.
Architektura
Kościół z końca XIV wieku początkowo składał się z prezbiterium oraz przystawionej do niego od północy zakrystii, wzniesionymi z cegły o wątku wendyjskim. Prezbiterium miało formę salową z trójbocznym zamknięciem na wschodzie, natomiast zakrystia wzniesiona została na rzucie prostokąta. Prezbiterium opięto w narożach przyporami, a od zachodu zamknięto prostą ścianą, co ciekawe dekorowaną blendami, pomimo z pewnością planowanej na późniejszy okres rozbudowy. Wnętrze prezbiterium było przesklepione lub planowano dokonać jego przesklepienia, wykonano bowiem odpowiednie opory. Wejście do zakrystii znajdowało się od strony zachodniej i zamknięte było ostrołukiem. Zapewne ostrołuczną formę miał także główny portal zachodni. W kolejnej fazie, jeszcze przed zniszczeniem z 1409 roku, udało się wybudować korpus nawowy, prawdopodobnie jednonawowy, ze względu na wciąż funkcjonujące zachodnie wejście do zakrystii. Zaplanowano też budowę wieży, dla której pozostawiono strzępia murów. W ramach remontu z pierwszej połowy XV wieku dostawiono jedną, niższą, ale masywniejszą przyporę między prezbiterium a zakrystią.
W pierwszym etapie odbudowy z początku XVI wieku kościół był niewielką budowlą, bardziej przypominającą kaplicę niż miejską farę, gdyż po rozebraniu pierwotnego korpusu składał się jedynie z prezbiterium oraz przystawionej do niego od północy zakrystii. Od strony zewnętrznej mury prezbiterium przelicowano mniejszą cegłą, układaną już w wątku gotyckim. Ponadto do istniejącej zachodniej ściany prezbiterium dobudowano dość okazały szczyt, dekorowany blendami i być może zwieńczony sterczynami. Wejście do zakrystii pozostało od strony zachodniej, musiano też utworzyć ponownie wejście w fasadzie prezbiterium. W takiej formie kościół prawdopodobnie nie funkcjonował zbyt długo, gdyż tynkowania blend nie ukończono na tej samej wysokości. Być może zmieniono plany w momencie prowadzenia prac budowlanych lub szybko zdecydowano się na kontynuację rozbudowy o korpus nawowy.
Ostatecznie u schyłku średniowiecza kościół otrzymał formę budowli trójnawowej, halowej, o czterech przęsłach długości, ze starszym prezbiterium o pojedynczym prostokątnym przęśle i wielobocznym zamknięciu. Późnogotycki korpus uzyskał taką samą długość jak w starej budowli, ale większą szerokość. Po stronie zachodniej pierwotnie zamknięty był prostą ścianą szczytową, a po stronie północnej prezbiterium znajdowała się nadal zakrystia, wzniesiona wraz z nim pod koniec XIV wieku. Najpóźniej wzniesionym elementem późnogotyckiej budowli była czworoboczna w planie wieża, usytuowana na zachodnim przedłużeniu nawy głównej. Jej dostawienie przysłoniło szczyt korpusu, ale sama uzyskała bogato zdobione elewacje. Kościół w partii XVI-wiecznej wymurowano z cegły o wątku gotyckim, za wyjątkiem utworzonego z kamienia cokołu. Bryła uzyskała lekko nieproporcjonalny kształt, stosunkowo szeroki i jednocześnie niski, przy wąskich nawach bocznych. Dodatkowo nisko zawieszono sklepienia w nawach bocznych. Duża różnica szerokości naw przy niewielkiej wysokości wymusiła konieczność wyższego osadzenia sklepień nawy głównej, przez co kościół otrzymał formę pseudohali. Także prezbiterium nie usytuowano symetrycznie względem korpusu, uzyskało ono bowiem oś przekrzywioną ku północy. Wynikało to zapewne z bardzo długiej przerwy pomiędzy wzniesieniem wschodniej i zachodniej części kościoła.
Pomimo braku wyważonych proporcji, w budowli uwidoczniono znaczne aspiracje fundatorów, zwłaszcza za sprawą zastosowania lizen z łukami przyściennymi w nawach bocznych oraz bogatego zdobienia blendami szczytu zachodniego. Podział na nawy we wnętrzu zapewniły filary, przechodzące bez impostów w łuki arkad międzynawowych, ponad którymi rozpostarto sklepienia gwiaździste w nawie głównej i południowej oraz krzyżowo – żebrowe w nawie północnej. Nad arkadą tęczy dzielącą prezbiterium od korpusu osadzono wtórny mur pełniący funkcję oporu sklepiennego nawy głównej. Przysłonił on blendy od strony północnej, dlatego w celu skorygowania przemurowano je i pomniejszono. Po przeciwnej natomiast stronie nad łukiem tęczowym mur skuto, celem wyprowadzenia oporu sklepienia prezbiterium. Ponadto zamurowano wejście do zakrystii od strony zachodniej i wykuto nowe północne. Główne wejście do kościoła wiodło od zachodu, pomiędzy strzępiami nieukończonej jeszcze wieży, a po jej ukończeniu poprzez kruchtę w przyziemiu.
Stan obecny
Kościół w Karlinie to dobrze zachowana, w większości późnogotycka budowla, pozbawiona większych zniekształceń nowożytnych. Paradoksalnie jest on ciekawym zabytkiem ze względu na niedoskonałości bryły i układu przestrzennego, utworzonego przez warsztat pracujący w schyłkowym okresie gotyku, a także ze względu proces odbudowy z początku XVI wieku. Ponadto uwagę zwracają bogato zdobione zewnętrzne elewacje wieży, szczyty, sklepienia wraz z systemem ich podtrzymywania. Nad arkadą tęczy zobaczyć jeszcze można blendy z pierwszego kościoła z końca XIV wieku. Zachowała się również większa część jego szczytu, ale jest on dziś przysłonięty XVI-wiecznym korpusem. Jedynym większym elementem nowożytnym jest południowa kruchta na wysokości trzeciego przęsła korpusu od zachodu. Przemurowaniu cegłą maszynową uległa północna ściana zakrystii i część przypór północnych korpusu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungs-Bezirks Köslin, Die Kreise Köslin und Kolberg-Körlin, red. L.Böttger, Stettin 1889.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Zalewski K., Średniowieczny kościół w Karlinie – historia przekształceń budowlanych w świetle badań architektonicznych, „Ochrona Zabytków”, 2/2020.