Historia
Kościół wraz ze wsią Kanigowo powstał w drugiej połowie XIV wieku, a czasie akcji kolonizacyjnej po powstaniu nad rzeką Nidą zamku krzyżackiego, siedziby komornictwa, który stanowił najdalej na południe wysunięty nadgraniczny ośrodek sąsiadujący z Mazowszem. Po raz pierwszy wieś odnotowana została pod nazwą Kanegaw w źródłach pisanych w 1371 roku, w dokumencie wystawionym przez wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode. W 1426 roku musiano odnowić jej lokację, zapewne z powodu zniszczeń odniesionych w trakcie wielkiej wojny polsko – krzyżackiej i kolejnego konfliktu z 1422 roku. Na mocy przywileju lokacyjnego ówczesny proboszcz otrzymał 4 łany, stanowiące uposażenie kościoła parafialnego. Kościół ten zapewne nie został całkowicie zniszczony w trakcie działań wojennych i istniał już w momencie powtórnej lokacji.
Po 1526 roku, kiedy to państwo krzyżackie poddano sekularyzacji, kościół stał się własnością gminy ewangelickiej. Pierwszy proboszcz protestancki wzmiankowany był w pobliskiej Nidzicy już rok później, natomiast w Kanigowie w 1649 roku. Od 1660 roku funkcję tą pełnił wywodzący się z polskiej szlachty pastor Jakub Szczupliński herbu Leliwa. Początkowy okres reformacji nie sprzyjał większym przekształceniom gotyckich kościołów, ograniczano się zazwyczaj do wprowadzania ozdobnych ław i empor. Dopiero w pierwszej połowie XVII wieku w kanigowskim kościele pojawiły się manierystyczne stalle.
W latach 1747-1748 przeprowadzono doraźne naprawy budynku pastorówki, nie prowadzono natomiast większych prac remontowych przy samym kościele. W drugiej połowie XVIII wieku kościół objęto patronatem królewskim, przeprowadzono też wówczas jego barokową przebudowę. Kolejne remonty, w trakcie których wymieniano stolarkę okienną i drzwiową oraz przebudowano empory, miały miejsce w XIX wieku. Po pierwszej wojnie światowej planowano w świątyni zainstalować ogrzewanie, lecz ostatecznie zamierzeń tych nie zrealizowano. Po 1945 roku ewangelicka parafia upadła, a kościół przejęli katolicy, którzy na przełomie lat 60 i 70-tych przeprowadzili mniejsze prace remontowe. Ostatnia większa renowacja miała miejsce w 1999 i 2000 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został pośrodku owalnej w planie osady, przy rozwidleniu dróg, przy trakcie prowadzącym z Nidzicy na Mazowsze. Wzniesiony został na planie salowego, wydłużonego prostokąta wzmocnionego w narożnikach ukośnie usytuowanymi przyporami, przykrytego wysokim, dwuspadowym dachem krytym ceramiczną dachówką. Wejście do niego zlokalizowano pośrodku ściany zachodniej w ostrołucznie zwieńczonym, uskokowym portalu. Podobny portal wejściowy pierwotnie znajdował się również pośrodku elewacji południowej, a trzeci prowadził od północy do zakrystii, która w nieznanej formie musiała funkcjonować już w średniowieczu. Korpus kościoła oświetlały od południa trzy wysoko umieszczone, dwudzielne okna o drewnianych ościeżach. Ściana północna zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną była pozbawiona okien. Być może dodatkowe okno znajdowało się we wschodniej ścianie szczytowej.
Średniowieczny kościół wzniesiono przy zastosowaniu dwóch rodzajów technik: murowanej oraz posadowionej na niej zdwojonej konstrukcji szkieletowej. Ściany do wysokości około 3 metrów wymurowano z kamienia polnego i ręcznie formowanej cegły układanej w wątku gotyckim, łączonej zaprawą wapienną. Po wymurowaniu ściany od wewnątrz otynkowano. Być może także i od zewnątrz kościół został pokryty tynkiem, na co wskazywałyby nierówności i zakłócenia wątku murów, które najpewniej planowano już od początku przykryć i wyrównać wapienną zacierką. Wewnątrz otynkowane ściany wykończone były cienką warstwą pobiały wapiennej i co najmniej na ścianie północnej pokryte barwnymi polichromiami ornamentalno – figuralnymi.
Górna część ścian kościoła wzniesiona została z dwóch równoległych konstrukcji szkieletowych: zewnętrznej z wypełnieniem ceglanym oraz wewnętrznej z wypełnieniem szachulcowym, wykonanym na pionowych żerdziach, mocowanych w podwalinie i w oczepach. Szkieletowe ściany zewnętrzne usztywniono jednym poziomem rygli montowanych w połowie wysokości konstrukcji oraz parą skrzyżowanych zastrzałów w każdym przęśle. Zastrzały spinające dolne partie słupów z oczepem zostały dodatkowo połączone na przekładkę, również z ryglem, co pozwoliło na uzyskanie bardzo sztywnej i stabilnej konstrukcji. Prawdopodobnie zastosowanie dwóch równoległych konstrukcji szkieletowych, wiązało się z chęcią zachowania początkowej grubości ścian, po odstąpieniu z niewiadomych powodów (brak materiałów budowlanych lub wykwalifikowanych murarzy) od planu wymurowania całości kościoła. Dzięki zastosowaniu dużej ilości krzyżujących się elementów w obrębie jednego, powtarzającego się przęsła, uzyskano dekoracyjny motyw drewnianej konstrukcji, skontrastowanej z ceglanym wypełnieniem, które nie było otynkowane (przez co wyróżniało się od tynkowanych lub bielonych partii kamiennych). Ceglane wypełnienie zewnętrznej konstrukcji szkieletowej wykonano jedynie na grubość połowy cegły, murując je od zewnątrz, bez obmurowywania zastrzałów. Rozwiązanie to zapewniło bardzo dobrą wentylację (między innymi dzięki której zabytek dotrwał do czasów współczesnych), przy jednoczesnym uzyskaniu stosunkowo dobrej izolacyjności termicznej przedzielonych pustką powietrzną ścian szkieletowych.
Salowe wnętrze kościoła przykryto stropem belkowym, ponad którym mieściło się poddasze, dostępne schodami z narożnika południowo – zachodniego. Więźbę dachową wykonano jako jednostorczykową, dwujętkową, ze storczykiem zawieszonym na jednej parze zastrzałów. Ramę storczykową umieszczono bezpośrednio na belkach wiązarowych, wzmacniając ją dodatkowymi zastrzałami. Pomocnicze usztywnienie poprzeczne konstrukcji stanowiły miecze wiązara, które ustawiono dokładnie nad słupami wewnętrznych ścian szkieletowych, co w dodatkowym stopniu zapewniło sztywność i stabilność więźby dachowej.
Stan obecny
Kościół obecnie posiada formę otrzymaną na skutek barokowej przebudowy, która zmieniła wschodnią i zachodnią część dachu, dostawiła wieżę dzwonną oraz nowy szczyt zachodni. W obu szczytach usunięto pierwotną konstrukcję szkieletową, a dach przekształcono na trójspadowy. Wymienione zostały także niektóre wypełnienia przęseł wewnętrznej konstrukcji szkieletowej. Kolejna zmiana dotyczyła zamurowania portalu południowego, wybicia nowych, dużych otworów okiennych oraz powiększenia średniowiecznych okien. Co ciekawe do obmurowania nowożytnych okien użyto średniowiecznej dachówki, zdemontowanej z przebudowywanego wówczas dachu. Bryła kościoła powiększona została w baroku również o kruchtę zachodnią oraz o zakrystię, prawdopodobnie powstałą na fundamentach pierwotnej, oryginalnej.
Pomimo dużych przekształceń oraz mało estetycznych współczesnych tynków, kościół posiada dziś wyjątkową w skali kraju wagę, stanowiąc jeden z nielicznych zachowanych średniowiecznych budynków mieszanej konstrukcji murowano – szkieletowej, dodatkowo o unikalnej formie zdwojonego szkieletu (co nie posiada zachowanych analogi w Polsce ani nawet na terenie całej Europy). Wyjątkową wartość zabytku podwyższa także dobrze zachowane wnętrze nawy, ze średniowiecznymi tynkami i gotyckimi malowidłami ocalałymi częściowo na ścianie północnej. Pozostaje żywić nadzieję, iż w przyszłości kolejne renowacje odsłonią średniowieczne elementy i przywrócą przynajmniej częściowo pierwotną formę budynku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Wawrykiewicz L., Odkrycie gotyckiego kościoła o unikatowej, murowano-szkieletowej konstrukcji w Kanigowie, „Ochrona Zabytków” nr 3, 2008.