Historia
Kościół św Jerzego w Kałkowie powstał około połowy XIII wieku. Proboszcz o imieniu Wawrzyniec we wsi wzmiankowany był w 1295 roku, sam kościół wspomniano natomiast dopiero w 1300 roku („ecclesia de Kalkow”). W XVIII wieku dobudowano do niego kaplicę od strony północnej, a w XIX wieku kruchtę zachodnią. W latach 1931-1932 kościół został ponownie przebudowany, tym razem znacznie przedłużono prezbiterium.
Architektura
Kościół usytuowano na niewielkim, odgrodzonym wzniesieniu w centrum wsi. Powstał jako romańsko – gotycka świątynia zbudowana z cegły w układzie wendyjskim i z granitu użytego w elementach dekoracyjnych i konstrukcyjnych. Bryłę wzniesiono na planie krzyża równoramiennego, z późnośredniowieczną wieżą nad jednoprzęsłową nawą, transeptem w części środkowej i jednoprzęsłowym prezbiterium po stronie wschodniej, flankowanym od północy i południa przez dwa aneksy.
Ściany kościoła opięto lizenami przypominającymi zredukowane szkarpy, a mury prezbiterium obwiedziono gzymsem koronującym i podwójnym fryzem. Masywna wieża zakończona została arkadowym fryzem i krenelażem. Ściana wschodnia prezbiterium zwieńczona była szczytem, rozczłonkowanym trzema płaskimi, ostrołukowym blendami. Wzmacniały ją dwie jednouskokowe, narożne przypory, między którymi znajdowało się ostrołukowe okno. Zamknięte ostrołukami okna umieszczono też w transepcie i w wieży, przy czym ta ostatnia na najwyższej kondygnacji przepruta została dwudzielnymi przeźroczami osadzonymi w odcinkowo zamkniętych wnękach. Do środka prowadził wczesnogotycki, finezyjny portal w południowej ścianie transeptu. Lekko wysunięty przed lico ściany, ostrołuczny, z trójkątną wimpergą, w uskokach mieścił dwie pary kolumienek, a trzecia para z przewiązką wysunięta została do przodu. Po przeciwnej stronie, w północnej ścianie transeptu umieszczono dwa kamienne wsporniki o nieznanym przeznaczeniu.
Wnętrze prezbiterium otrzymało wielkość 6,2 x 5,9 metra, skrzyżowanie naw 5,6 x 2,5 metra, ramiona transeptu 5,6 x 2,5/3,2 metra, a nawa 8 x 5,5 metra. Wszystkie te poszczególne części rozdzielono ostrołucznymi arkadami. Wnętrze stosunkowo wysokiego prezbiterium przykryte zostało sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na służkach o kamiennych głowicach kielichowych. Aneks południowy otrzymał dwa bezżebrowe przęsła sklepienia krzyżowego na wspornikach, rozdzielone gurtem, natomiast aneks północny, przeznaczony na zakrystię, przykryto ostrołucznym sklepieniem kolebkowym. Transept przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym spiętym zwornikami i wspartym na głowicach służek. W południowym ramieniu transeptu planowano początkowo założyć sklepienie o pięciu podporach, ale zrezygnowano z tego i podobnie jak w północnej części transeptu zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe osadzone w narożnikach na głowicach służek. Nawę kościoła przesklepiono w części wschodniej krótką, ostrołuczną kolebką podtrzymywaną przez szeroką lizenę, na której wsparto mur wydzielający zachodnią część nawy. Ta ostatnia nakryta została znacznie wyżej założoną drewnianą kolebką. Wyróżnienie to spowodowane było najpewniej funkcjonowaniem w zachodniej części nawy empory.
W zakrystii umieszczono schody poprowadzone przez grubość muru na ambonę, pomieszczenie nad zakrystią i dalej na poddasze, prawdopodobnie wykorzystywane jako schowek (posiadało dwie półkoliste wnęki w ścianie). Komunikację wewnętrzną zapewniały też trzy proste portale. Jeden ostrołukowy w przejściu z transeptu do kaplicy, następny, półkolisty wiodący do zakrystii, a trzeci prowadzący na schody.
Stan obecny
Zachowany został do dnia dzisiejszego średniowieczny układ przestrzenny budowli, podobnie jak wszystkie ważniejsze podziały strukturalno-dekoracyjne (lizeny, fryzy, służki) oraz sklepienia prezbiterium i transeptu, lecz niestety wyburzona została ściana wschodnia prezbiterium podczas dostawiania w latach 1931-1932 korpusu przedłużającego prezbiterium. W okresie baroku przekształcono też okna, wyburzono drewnianą kolebkę nad emporą, a następnie samą emporę. Strona zachodnia kościoła została przysłonięta nowożytną kruchtą, zaś północna kaplicą, co dodatkowo zniekształciło pierwotną bryłę. Wewnątrz na północnej ścianie prezbiterium zachowały się polichromie figuralne pochodząca z końca XIV wieku, nieco młodsze, bo z drugiej połowy XV wieku, znajdują się na ścianie szczytowej południowego ramienia transeptu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku, t. 2, Wrocław 1994.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Warszawa 1955.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.