Historia
Murowany zamek w Kaliszu zbudowany został w pierwszej połowie XIV wieku z inicjatywy Kazimierza III Wielkiego. Wzniesiono go w mieście lokowanym w latach 1253-1268, które zastąpiło starszy gród i osadę na pobliskim Zawodziu. Pierwsza informacja w źródłach pisanych o castrum, zapewne jeszcze konstrukcji drewnianej, odnotowana została w 1284 roku, kiedy to jako własność księcia, a późniejszego króla Przemysła II, został wraz z miastem podstępem opanowany przez wojska księcia Henryka Probusa. Gdy Przemysł II odbił miasto, pomimo kilkumiesięcznego oblężenia nie był w stanie opanować zamku. Odzyskał go dopiero na skutek negocjacji i obietnicy oddania zamku w Ołoboku. Po raz kolejny zamek kaliski odnotowany został w 1365 roku, kiedy to zapewne był już budowlą murowaną. W 1382 roku, w czasie walk po śmierci Ludwika Węgierskiego, próbował go zdobyć możnowładca Bartosz Wezenborg, ale i tym razem próba okazała się nieskuteczna.
Jako warownia królewska zamek kaliski początkowo często gościł monarchów. Przebywał w nim wpierw Kazimierz Wielki, a następnie Władysław Jagiełło, który w latach 1394-1433 odwiedził Kalisz aż 27 razy, a po 1402 roku spędzał w nim około tygodnia w okresie Wielkanocy. Wiadomo, iż władca ten w 1394 roku przekazał staroście Sędziwojowi z Szubina 100 grzywien na renowację lub rozbudowę zamku. Późniejsi królowie na zamku przebywali już rzadziej, stał się on więc przede wszystkim rezydencją starosty i siedzibą sądów. W XVI wieku stanowił rezydencję wielkopolskich dygnitarzy: starosty generalnego, wojewody kaliskiego, burgrabiego, a okresowo też królów.
Do upadku zamku przyczynił się pożar z 1537 roku, po którym odbudowano go jedynie częściowo. Stan budowli poprawił się nieco pod koniec XVI wieku i na początku XVII wieku, nadal jednak nie wszystkie pomieszczenia nadawały się wówczas do zamieszkania. W połowie XVII wieku w okresie potopu szwedzkiego zamek pozbawiono fortyfikacji (między innymi bramy głównej), a dalsze zniszczenia przyniosły wojny szwedzkie w latach 1726-1730. Przeprowadzania prac remontowych zaprzestano w drugiej połowie XVIII wieku. W 1792 zamek popadł w całkowitą ruinę podczas pożaru Kalisza, a w 1803 roku wypalone ruiny zamku zostały rozebrane.
Architektura
Zamek zbudowano w obrębie miasta, które ulokowano w miejscu z natury obronnym, na piaszczystej, śródrzecznej wyspie w przewężeniu doliny Prosny, pośród rozlewisk i starych koryt rzek Prosny i Swędrni. Usytuowany był w północno – wschodniej części Kalisza, bezpośrednio przy miejskim murze obronnym, na położonych na północny – zachód od bramy Toruńskiej dwóch piaszczystych łachach utworzonych przez wody Prosny. Przed przystąpieniem do prac budowlanych usunięto istniejące tam wcześniej drewniane zabudowania oraz zasypano starorzecze faszyną i kamieniami, a następnie fundamenty obsypano ziemią podnosząc teren o około 2 metry.
Zamek miał kształt opartego o mur miejski czworoboku, zbliżonego w planie do kwadratu o bokach długości 46 metrów, lub według innej teorii nieregularnego, z lekko załamanym skrzydłem północnym, o wymiarach 40 x 50 metrów. Wzniesiono go z cegły na cokole z kamieni narzutowych łączonych wapienną zaprawą oraz prawdopodobnie także z kamieni ciosanych użytych w skrzydle północnym. W jego skład wchodziło prostokątne, czterokondygnacyjne główne skrzydło, usytuowane od północy w ciągu linii muru miejskiego, oraz budynek bramny w południowo – zachodnim boku, stanowiący wjazd na dziedziniec zamkowy od strony miasta. Droga do niego prowadziła przez zwodzony most przerzucony nad fosą. Od XV wieku most zwodzony działał na zasadzie przeciwwagi, a więc w momencie podnoszenia przedniej części, która tarasowała przejazd, tylna część opadała do dołu w przejeździe budynku bramnego.
Skrzydła poprzeczne: wschodnie i zachodnie, pełniły prawdopodobnie funkcje pomocnicze. Dom zachodni miał trzy lub cztery kondygnacje bez piwnicy, z podziałami wewnętrznymi przeprowadzonymi za pomocą drewnianych ścianek działowych. W budynku tym wykonano mniejszą furtę wiodącą ku północnemu – zachodowi, gdzie od XV wieku funkcjonował chroniony przekopem przygródek wielkości około 40 x 50 metrów. Otaczał go mur oparty o obwarowania miejskie, a dodatkowo w obręb jego fortyfikacji włączono jedną z kaliskich baszt. Rdzeń zamku zabezpieczała nawodniona fosa o szerokości 14-15 metrów i głębokości około 3 metrów. Przerzucony przez nią drewniany most miał 11,5 metra długości.
Nie ma pewności czy wszystkie zabudowania zamku powstały już w okresie rządów Kazimierza Wielkiego, czy część z nich była efektem modernizacji z XV wieku. W swym ostatecznym kształcie pod koniec średniowiecza zamek był głównie budowlą rezydencjonalną o niezbyt dużych walorach obronnych, zależną w dużym stopniu od sprzężonego z nią fortyfikacjami miasta. Nie wiadomo czy zamek posiadał wieżę, czy też, co byłoby rozwiązaniem wyjątkowym w monarchii kazimierzowskiej, był założeniem bezwieżowym. Północno – zachodni narożnik mógł mieć formę tzw. kurzej stopy, rodzaju wykusza na przyporach, mieszczącego kaplicę lub latryny.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych, a co więcej nie został całościowo przebadany, co odnosi się zwłaszcza do jego wschodniej części i pytań o bezwieżową formę. Obecnie partie murów fundamentowych, które zostały odsłonięte w trakcie badań archeologicznych, po zabezpieczeniu i zakonserwowaniu, udostępniono w formie rezerwatu archeologicznego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Olszacki T., Rezydencje Andegawenów po obu stronach Karpat. Wstęp do badań [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.