Historia
Pierwszy, jeszcze drewniany kościół, wybudowano w Kaliszu około połowy XIII wieku. Dopiero pod koniec tamtego stulecia rozpoczęto prace na murowanym prezbiterium i korpusem nawowym nowego kościoła, prawdopodobnie wznoszonym przez ten sam warsztat który pracował nad kaliskim kościołem klasztornym franciszkanów. Około połowy XIV wieku nastąpiła rozbudowa kościoła św. Mikołaja o nawy boczne oraz wieżę, poszerzono też i podwyższono zakrystię.
Pierwsza wzmianka pisemna o kościele św. Mikołaja pojawiła się w 1303 roku, kiedy to ówczesny proboszcz o imieniu Beniamin toczył spór z Mikołajem, archidiakonem kaliskim i plebanem kościoła NMP w sprawie granic obu parafii. Trzeci z następców Beniamina na urzędzie popełnił zbrodnię morderstwa na kaliskim rzemieślniku i zbiegł. Król Kazimierz Wielki przekazał więc opuszczoną parafię sprowadzonym do Kalisza w 1358 roku kanonikom laterańskim św. Augustyna. Zmiana ta nie wpłynęła jednak na spór graniczny z parafią NMP, który załagodził dopiero w 1428 roku arcybiskup Wojciech Jastrzębiec. Niedługo później, w 1441 roku, arcybiskup Wincenty Kot podniósł kościół św. Mikołaja do rangi kolegiaty. Być może z tej okazji nad korpusem nawowym założone zostały sklepienia.
W 1560 oraz w 1609 roku kościół uszkodzony został pożarami. W obu przypadkach po opanowaniu żywiołu przystępowano do odbudowy, ale za drugim razem w bryłę świątyni wprowadzono już istotne przekształcenia nowożytne (między innymi nowe sklepienia kolebkowe, nadbudowane mury). Po raz kolejny ogień zniszczył kościół w 1706 roku, kiedy to zawaliła się część wieży, oraz w 1792 roku, w czasie wielkiego pożaru miasta. Straty były tak duże, iż rozważano nawet rozbiórkę budowli, do czego na szczęście nie doszło dzięki zmiennym kolejom wojen napoleońskich i zmianom władz. W latach 1869 – 1876 przeprowadzono gruntowną renowację kościoła połączoną z częściową regotyzacją, w trakcie której nadbudowano wieżę i wzmocniono sklepienia. Kolejne prace budowlano – remontowe prowadzono w latach 1904 – 1905 i w 1957 roku.
Architektura
Kościół usytuowano w północnej części lokacyjnego miasta, w bliskiej odległości od miejskich murów obronnych. Pierwotnie była to niewielka budowla jednonawowa z węższym prezbiterium po stronie wschodniej. Prezbiterium było podsklepione, nawę zaś przykrywał strop drewniany. Całość nakrywał stromy dach dwuspadowy.
W drugiej połowie XIV wieku kościół był już budowlą trójnawową, czteroprzęsłową, o wymiarach korpusu około 28 x 30 metrów, z dwuprzęsłowym, prosto zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej, dostawioną do niego od północy dwukondygnacyjną zakrystią ze skarbcem oraz sąsiednią dwuprzęsłową kaplicą, a także czworoboczną, przysadzistą wieżą na osi fasady zachodniej, pierwotnie trójkondygnacyjną. Korpus uzyskał formę hali, choć prawdopodobnie początkowo planowany był jako bazylika. Mury wzniesiono na kamiennym fundamencie, z cegły układanej w wiązaniu wendyjskim (dolne partie prezbiterium i nawy głównej) i gotyckim, z wykorzystaniem zendrówki.
Cała budowla opięta została od zewnątrz uskokowymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem, za wyjątkiem północno – wschodniej przypory korpusu. W ścianach przepruto zamknięte ostrołukami okna, zaś same elewacje i przypory w prezbiterium ozdobione zostały blendami o dwuściennych i prostych zwieńczeniach, nasuwających podejrzenia o pośpiesznym ich ukończeniu lub zmianie warsztatu budowlanego. Blendami ozdobiono także fasadę wieży, ale tam zastosowano już ostrołuki.
Główne wejście umieszczono w przyziemiu wieży po stronie zachodniej. Obramiono je gotyckim portalem ostrołukowym, utworzonym przy wykorzystaniu szkliwionej cegły, dającym dostęp do podwieżowej kruchty. Na wyższe kondygnacje wieży dostęp zapewniał mały portal umieszczony w narożniku północno – zachodnim między nawą a wieżą, wiodący do spiralnej klatki schodowej w grubości muru. Na piętrze wieży utworzono pomieszczenie otwarte do wnętrza korpusu ostrołukowym otworem, o podobnych rozmiarach do arkady tęczy. Pierwotnie do kościoła prowadził także portal w południowej ścianie prezbiterium, oraz portal w północnej nawie, wykorzystywany głównie przez zakonników św. Augustyna, którzy mieli po przeciwnej stronie swój budynek klasztorny.
Wnętrze prezbiterium kościoła przykryto sklepieniem gwiaździstym, ośmioramiennym, spiętym dwoma zwornikami. Zostało ono podwieszone na służkach. Pierwotnie na prezbiterium otwierało się od północy triforyjne przeźrocze empory patronackiej, ujęte w półokrągłą blendę. Nawa główna łączyła się natomiast z prezbiterium wysoką, ostrołucznie zamkniętą, profilowaną arkadą. Podział korpusu na nawy zapewniły trzy pary filarów i dwie pary filarów przyściennych oraz profilowane, ostrołuczne arkady. Z powodu dostosowywania starszej budowli do trójnawowej hali, układ przęseł nie był zbyt regularny: w nawie głównej były prostokątne poprzecznie dłuższymi bokami w stosunku do osi, w nawach bocznych nieco zbliżone do kwadratów. Ośmioboczne filary wyposażono w bazy, przewiązki kapitelowe, oraz profilowanie przechodzące płynnie w łuki. Elewacje wewnętrzne korpusu pozostawiono gładkie.
Stan obecny
Kościół posiada dziś z grubsza układ przestrzenny uzyskany w XIV wieku, jedynie po północnej stronie wieży dostawiona została neogotycka kaplica. Niestety o wiele większym przekształceniom nowożytnym uległa bryła, detale architektoniczne i wystrój budowli. Przebudowane zostały obydwa szczyty korpusu nawowego, podwyższone mury nawy głównej, górne partie wieży średnio udanie odbudowano w stylistyce neogotyckiej, a większość okien została albo przekształcona albo przywrócona do formy ostrołucznej w ramach regotyzacji. Wewnątrz korpusu znajdują się obecnie barokowe sklepienia, zaś w prezbiterium gotyckie, ale ich służki zostały zastąpione neogotyckimi. Gotyckie sklepienie zachowało się również w zakrystii. Cennymi średniowiecznymi detalami architektonicznymi są średniowieczne portale: zachodni w wieży, południowy w prezbiterium (obecnie zamurowany), północny w nawie bocznej (odnowiony, także zamurowany). Po północnej stronie kościoła znajduje się późnośredniowieczny, przebudowany budynek klasztorny kanoników św. Augustyna.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.