Historia
Pierwszy, jeszcze drewniany kościół, wybudowano w Kaliszu około połowy XIII wieku. Dopiero pod koniec tamtego stulecia rozpoczęto prace na murowanym prezbiterium i korpusem nawowym nowego kościoła, prawdopodobnie wznoszonym przez ten sam warsztat który pracował nad kaliskim kościołem klasztornym franciszkanów. Około połowy XIV wieku nastąpiła rozbudowa kościoła św. Mikołaja o nawy boczne oraz wieżę, poszerzono też i podwyższono zakrystię.
Pierwsza wzmianka o kościele św. Mikołaja pojawiła się w źródłach pisanych 1303 roku, kiedy to ówczesny proboszcz o imieniu Beniamin toczył spór z Mikołajem, archidiakonem kaliskim i plebanem kościoła NMP w sprawie granic obu parafii. Trzeci z następców Beniamina na urzędzie popełnił zbrodnię morderstwa na kaliskim rzemieślniku i zbiegł. Król Kazimierz Wielki przekazał więc opuszczoną parafię sprowadzonym do Kalisza w 1358 roku kanonikom laterańskim św. Augustyna. Zmiana ta nie wpłynęła jednak na spór graniczny z parafią NMP, który załagodził dopiero w 1428 roku arcybiskup Wojciech Jastrzębiec. Niedługo później, w 1441 roku, arcybiskup Wincenty Kot podniósł kościół św. Mikołaja do rangi kolegiaty. Być może z tej okazji nad korpusem nawowym założone zostały sklepienia. Jednocześnie w 1448 roku, za prepozyta Pawła, wzniesiony został przy kościele ceglany budynek klasztoru. Po pożarze z 1537 roku został on staraniem Mikołaja Kotłowskiego powiększony i połączony z kościołem krytym gankiem.
W 1560 oraz w 1609 roku kościół uszkodzony został pożarami. W obu przypadkach po opanowaniu żywiołu przystępowano do odbudowy, ale za drugim razem w bryłę świątyni wprowadzono już istotne przekształcenia nowożytne (między innymi nowe sklepienia kolebkowe, nadbudowane mury). Po raz kolejny ogień zniszczył kościół w 1706 roku, kiedy to zawaliła się część wieży, oraz w 1792 roku, w czasie wielkiego pożaru miasta. Straty były tak duże, iż rozważano nawet rozbiórkę budowli, do czego na szczęście nie doszło dzięki zmiennym kolejom wojen napoleońskich i zmianom władz. W latach 1869 – 1876 przeprowadzono gruntowną renowację kościoła połączoną z częściową regotyzacją, w trakcie której nadbudowano wieżę i wzmocniono sklepienia. Kolejne prace budowlano – remontowe prowadzono w latach 1904 – 1905 i w 1957 roku.
Architektura
Kościół usytuowano w północnej części lokacyjnego miasta, na placu zlokalizowanym w bliskiej odległości od miejskich murów obronnych. Po jego południowej stronie zaczynała się ulica łącząca z narożnikiem placu rynkowego, po wschodniej natomiast droga wiodąca do zamku. Od północy usytuowano w XV wieku murowany dwukondygnacyjny budynek kanoników, wzniesiony na planie prostokąta o długości 21,2 metrów i szerokości 11,4 metrów. Jeszcze w okresie średniowiecza został on przedłużony od zachodu do całkowitej długości nieco ponad 42 metrów.
Kościół św. Mikołaja pierwotnie był niewielką budowlą jednonawową z węższym prezbiterium po stronie wschodniej. Prezbiterium było podsklepione, nawę zaś przykrywał strop drewniany. Całość nakrywał stromy dach dwuspadowy. W drugiej połowie XIV wieku kościół był już budowlą trójnawową, czteroprzęsłową, o wymiarach korpusu około 28 x 30 metrów, z dwuprzęsłowym, prosto zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej, dostawioną do niego od północy dwukondygnacyjną zakrystią ze skarbcem oraz sąsiednią dwuprzęsłową kaplicą, a także czworoboczną, przysadzistą wieżą na osi fasady zachodniej, pierwotnie trójkondygnacyjną. Korpus uzyskał formę halową, choć prawdopodobnie początkowo planowany był jako bazylika. Mury wzniesiono na kamiennym fundamencie, z cegły układanej w wiązaniu wendyjskim (dolne partie prezbiterium i nawy głównej) i gotyckim, z wykorzystaniem zendrówki.
Cała budowla opięta została od zewnątrz uskokowymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem, za wyjątkiem północno – wschodniej przypory korpusu. W ścianach przepruto zamknięte ostrołukami okna o obustronnych rozglifieniach, zaś same elewacje i przypory w prezbiterium ozdobione zostały blendami o dwuściennych i prostych zwieńczeniach, nasuwających podejrzenia o pośpiesznym ich ukończeniu lub zmianie warsztatu budowlanego. Blendami ozdobiono także fasadę wieży, ale tam zastosowano już ostrołuki.
Główne wejście umieszczono w przyziemiu wieży po stronie zachodniej. Obramiono je gotyckim portalem ostrołukowym, utworzonym przy wykorzystaniu szkliwionej cegły, dającym dostęp do podwieżowej kruchty. Na wyższe kondygnacje wieży dostęp zapewniał mały portal umieszczony w narożniku północno – zachodnim między nawą a wieżą, wiodący do spiralnej klatki schodowej w grubości muru. Na piętrze wieży utworzono pomieszczenie otwarte do wnętrza korpusu ostrołukowym otworem, o podobnych rozmiarach do arkady tęczy. Pierwotnie do kościoła prowadził także portal w południowej ścianie prezbiterium, oraz portal w północnej nawie, wykorzystywany głównie przez zakonników św. Augustyna z pobliskiego budynku klasztornego.
Wnętrze prezbiterium kościoła przykryto sklepieniem gwiaździstym, ośmioramiennym, spiętym dwoma zwornikami. Zostało ono podwieszone na służkach. Pierwotnie na prezbiterium otwierało się od północy triforyjne przeźrocze empory patronackiej, ujęte w półokrągłą blendę. Nawa główna łączyła się natomiast z prezbiterium wysoką, ostrołucznie zamkniętą, profilowaną arkadą. Podział korpusu na nawy zapewniły trzy pary filarów i dwie pary filarów przyściennych oraz profilowane, ostrołuczne arkady. Z powodu dostosowywania starszej budowli do trójnawowej hali, układ przęseł nie był zbyt regularny: w nawie głównej były prostokątne poprzecznie dłuższymi bokami w stosunku do osi, w nawach bocznych nieco zbliżone do kwadratów. Ośmioboczne filary wyposażono w bazy, przewiązki kapitelowe, oraz profilowanie przechodzące płynnie w łuki. Elewacje wewnętrzne korpusu pozostawiono gładkie.
Stan obecny
Kościół posiada dziś z grubsza układ przestrzenny uzyskany w XIV wieku, jedynie po północnej stronie wieży dostawiona została neogotycka kaplica. Niestety o wiele większym przekształceniom nowożytnym uległa bryła, detale architektoniczne i wystrój budowli. Przebudowane zostały obydwa szczyty korpusu nawowego, podwyższone mury nawy głównej, górne partie wieży średnio udanie odbudowano w stylistyce neogotyckiej, a większość okien została albo przekształcona albo przywrócona do formy ostrołucznej w ramach regotyzacji. Wewnątrz korpusu znajdują się obecnie barokowe sklepienia, zaś w prezbiterium gotyckie, ale ich służki zostały zastąpione neogotyckimi. Gotyckie sklepienie zachowało się również w zakrystii. Cennymi średniowiecznymi detalami architektonicznymi są średniowieczne portale: zachodni w wieży, południowy w prezbiterium (obecnie zamurowany), północny w nawie bocznej (odnowiony, także zamurowany).
Po północnej stronie kościoła znajduje się późnośredniowieczny, przebudowany w okresie nowożytnym budynek klasztorny kanoników św. Augustyna. W latach 2017-2017 został on poddany pracom konserwatorskim, które wyeksponowały na zewnętrznych elewacjach zachowane oryginalne detale architektoniczne (okna, otwory wejściowe, wnęki ścienne). Widoczne są one zwłaszcza od strony południowej i na elewacji zachodniej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Prarat M., Przekształcenia średniowiecznego klasztoru kanoników laterańskich w Kaliszu w świetle badań architektonicznych elewacji, „Wiadomości Konserwatorskie”, 65/2021.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.