Historia
Franciszkanie przybyli do Kalisza z inicjatywy księcia Bolesława Pobożnego i jego węgierskiej żony Jolenty w 1257 roku. W tym samym roku kaliski konwent przyjęto do prowincji polsko – czeskiej franciszkanów, na kapitule odbytej w Inowrocławiu. Budowę kościoła klasztornego pod wezwaniem św. Stanisława rozpoczęto od prezbiterium, przy którym jeszcze w drugiej połowie XIII wieku wzniesiono jednonawowy korpus. Budowla inspirowana była czeskimi dokonaniami doby Przemysła Ottokara II, które dotarły do Wielkopolski prawdopodobnie za pośrednictwem Opola.
Chór kościoła musiał być gotowy w 1277 roku, jako że wówczas miała miejsce w Kaliszu prowincjonalna kapituła zakonu. W 1283 roku natomiast kościół stał się sceną uroczystej sakry arcybiskupiej Jakuba Świnki, połączonej ze zjazdem duchowieństwa i świeckich panów (według źródeł pisanych w ceremonii brali udział między innymi książę Przemysł II, który ofiarował nowemu arcybiskupowi cenny pierścień oraz pięciu biskupów: płocki Tomasz, lubuski Konrad, krakowski Paweł z Przemankowa, poznański Jan i włocławski Wolimir). Powód urządzenia w Kaliszu tak znaczącej uroczystości nie jest znany, być może na pominięcie Gniezna wpłynęły konflikty, jakie wówczas panowały wśród członków kapituły co do wyboru nowego arcybiskupa, albo stan zaniedbania katedry.
W latach 30-tych XIV wieku franciszkanie poszerzyli korpus o dwie nawy boczne, wszystkie trzy nawy przesklepili i w 1339 roku wybudowali wolnostojący budynek mieszczący refektarz. Wskazywałoby to na fakt, iż pomimo śmierci fundatorów, konwent prosperował. Byt ekonomiczny kaliskiego konwentu gwarantowały jałmużna oraz opłaty za posługi religijne. Wśród tych ostatnich na pierwszy plan wysuwały się kwoty uzyskane za pogrzeby, odmawianie modlitw i mszy. Posługi te wykonywano nie tylko na rzecz pojedynczych osób, ale także całych korporacji zawodowych i religijnych (np. cechów, gildii).
Klasztor poniósł znaczne szkody w trakcie dużego pożaru miasta z 1537 i 1539 roku. Odbudowę prowadzono już w stylistyce nowożytnej, między innymi przy udziale Albina Fontany. Prace te zakończono dopiero w pierwszej połowie XVII wieku, wraz z ponowną konsekracją kościoła w 1632 roku, choć barokowe zmiany wprowadzano jeszcze na początku XVIII stulecia. Przed rozbiorami klasztor kaliskich franciszkanów podupadł, został jednak w 1864 roku poddany gruntownej renowacji. W 1902 roku konwent został skasowany, ale już w 1918 roku zakonnicy powrócili i przystąpili do remontu zabudowań klasztornych.
Architektura
Klasztor usytuowany został w południowej części miasta lokacyjnego, w bliskiej odległości od miejskiego muru obronnego, za którym znajdowało się koryto rzeki Prosny. Na wschód od klasztoru funkcjonowała brama, czy też furta wodna Nad Kanałem, po zachodniej natomiast stronie znajdowała się brama Wrocławska. Od północy działka zabudowy mieszczańskiej oddzielała klasztor od narożnika rynku. W typowy dla średniowiecznych miast sposób, klasztor założono po przeciwnej stronie miasta w stosunku do fary oraz kolegiaty NMP, prawdopodobnie by zminimalizować ryzyko konfliktów kompenencyjncych.
Kościół klasztorny był orientowaną budowlą halową o trzech nawach, trójprzęsłową, wielkości 19,7 x 19,9 metrów, z niższym, trójprzęsłowym prezbiterium o wymiarach 7,8 x 22,5 metra, na wschodzie zamkniętym ścianą prostą. Starsze prezbiterium zbudowano z cegły w wiązaniu wendyjskim, korpus natomiast z cegły o wątku gotyckim, przy użyciu zendrówki. Po północnej stronie prezbiterium usytuowano dwuprzęsłową zakrystię o wymiarach 8,5 x 14 metrów, do której od wschodu przystawiono dwukondygnacyjną kaplicę błogosławionej Jolenty z dzwonnicą (4,4 x 4,7 metra).
Korpus nawowy i wydłużone prezbiterium, charakterystyczne dla kościołów zakonów żebraczych, opięto od zewnątrz przyporami. Pomiędzy nimi w prezbiterium umieszczono szerokie okna, ostrołucznie zamknięte, obustronnie rozglifione. Południowe wypełniono trójdzielnymi maswerkami, większe wschodnie maswerkiem czwórdzielnym. To ostatnie podzielono laskami na dwa duże ostrołuki, w których każdy następnie wpisano po dwa lancety wypełnione trójliśćmi oraz po trzy trójliście o zaokrąglonych płatkach. Tym samym każdy z dwóch ostrołuków tworzyły po trzy wiązki kolumienek z drobnymi kapitelami. Zwieńczeniem maswerku były kolejne trzy trójliście wpisane w sferyczną figurę, dopełniające eleganckiego motywu. Korpus nawowy kościoła oświetliły po trzy okna od południa i północy oraz jedno okno na osi fasady zachodniej. Zapewne pierwotnie ozdobą świątyni był także gotycki szczyt zachodni i wschodni korpusu. Kościół posiadał również zachodni szczyt prezbiterium, widoczny przez okres samodzielnego użytkowania chóru, przed ukończeniem korpusu nawowego.
Wnętrze prezbiterium podzielono na trzy kwadratowe przęsła, przykryte jednymi z najwcześniejszych w Wielkopolsce sklepień krzyżowo – żebrowych. Żebra opuszczono na wiązki nadwieszanych służek z kapitelami oplecionymi delikatnie rzeźbionymi liśćmi klonu i winorośli. W narożnikach zamiast wiązek zastosowano pojedyncze służki o formie cylindrycznych kolumienek, a we wschodnim przęśle wyjątkowo żebra opuszczono na wieloboczne przyścienne półfilary. Sklepienie w zakrystii uzyskało nieco bardziej archaiczną formę, z grubymi żebrami sprowadzonymi na proste, wieloboczne wsporniki piramidalne.
Prezbiterium od nawy głównej oddzielono ostrołuczną arkadą tęczy, po bokach której wsporniki wykorzystywano do umieszczenia przegrody lektorium. Nawa główna otwarta została do naw bocznych ostrołukowymi arkadami o profilowanych obustronnie archiwoltach, wspartych na dwóch parach czworobocznych filarów ze ściętymi narożnikami i filarach przyściennych. W południowej nawie bocznej na piętrze planowano umieścić, a być może i wybudowano, ganek z galerią, rodzaj chóru dla nowicjuszy nie mających jeszcze pełnych święceń. Podobny ganek planowano i po północnej stronie korpusu.
Średniowieczna klauzura usytuowana została po południowej stronie prezbiterium kościoła. W XIV wieku murowane zabudowania były bardzo skromne, składały się tylko z wolnostojącego, prostokątnego w planie budynku, w którym miał się mieścić nie podsklepiony refektarz. Przy nim w sieni znajdowała się izba dla kaznodziei i druga dla gwardiana. Ponadto w budynku znajdować się miało dormitorium podzielone na cele. Pozostałe zabudowania były konstrukcji drewnianej.
Stan obecny
Widoczne dziś zabudowania klauzury w większości pochodzą z XVII wieku, jedynie południowo – zachodnia część ma pochodzenie gotyckie. Obecnie jest to podpiwniczony, dwupiętrowy budynek z przystawionym krużgankiem obiegającym wirydarz, o bardzo podniesionym poziomie użytkowym posadzki, zapewne z powodu zawilgacania położonych blisko rzeki murów (dawny parter jest dziś piwnicą). Nowożytne prace budowlane całkowicie zatarły średniowieczny wygląd pomieszczeń.
Kościół klasztorny zachował pierwotny układ przestrzenny i bryłę, ale od zachodu dostawiono do niego kruchtę i aneks, obydwa szczyty korpusu przekształcono, okna korpusu przemurowano i zamknięto półkoliście, podobnie jak okna kaplic i dawnej dzwonnicy. Przetrwały natomiast bardzo cenne maswerki okienne, jedne z najstarszych zachowanych w Wielkopolsce, widoczne w czterech oknach prezbiterium i we wschodnim oknie zakrystii (obecnie zamurowane, dostępne tylko z poddasza). Ponadto we wnętrzu zakrystii i prezbiterium przetrwały, również jedne z najstarszych w regionie, sklepienia krzyżowo – żebrowe, a także gotycki zachodni szczyt prezbiterium, choć ukryty jest on dziś na poddaszu kościoła. Spośród gotyckich detali architektonicznych wymienić jeszcze można zamurowany podwójny portal w południowej ścianie wschodniego przęsła prezbiterium (mylony często z sediliami), zamurowany portal w północnej ścianie korpusu oraz ślady po portalu w dawnej dzwonnicy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Kucharski G., Początki franciszkanów w Kaliszu w XIII wieku, „Kalisia Nowa”, nr 5/6/7, 2007.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.