Historia
Gród na Zawodziu powstał w bagnistej pradolinie Prosny około IX/X wieku, choć nieprzerwane osadnictwo na terenie Kalisza funkcjonowało już od okresu neolitu, przez epokę brązu, wczesną epokę żelaza, okres przedrzymski i okres wpływów rzymskich. Fakty te oraz podobieństwo średniowiecznej nazwy Kalisza do antycznej Kalisii, wzmiankowanej w 158 roku n.e. przez Klaudiusza Ptolemeusza, wpłynęły na częste uznawanie Kalisza za najstarszą w Polsce osadę odnotowaną w źródłach pisanych. Po raz pierwszy jednak pojawił się on w bezsprzecznej co do identyfikacji wzmiance pisemnej w 1106 roku.
Powstanie grodu ożywiło rozwój istniejącej już osady rzemieślniczej z kościołem św. Wojciecha oraz utworzenie obok otwartej osady targowej. Zespół obu osad z czasem stał się jednym z ważniejszych politycznie i handlowo grodów kasztelańskich. Wedle kroniki Galla Anonima w 1106 roku Bolesław Krzywousty zdobył i spalił gród po walce z bratem Zbigniewem. Odbudowany w kolejnych latach, Kalisz odnotowano jako siedzibę diecezji w żywocie św. Ottona z Bambergu, podczas jego podróży z Niemiec do Gniezna w 1124 roku, zaś w 1136 roku w bulli Innocentego II gród umieszczono w grupie osad przynależnych arcybiskupowi gnieźnieńskiemu. Zawodzie największy rozwój przeżywało za czasów Mieszka III Starego, który rozbudował gród, a w połowie XII wieku ufundował nową, murowaną świątynię na miejscu starszej drewnianej.
Po śmierci Mieszka III, przez 30 lat trwały zatargi i walki o prawa do ziemi kaliskiej. W 1233 roku Henryk Brodaty najechał zbrojnie ziemię wielkopolską, zniszczył gród na Zawodziu, po czym wzniósł nowy około 1,5 km na północ, gdzie z czasem wyrosło miasto Kalisz. Od tego czasu stary, zniszczony gród ulegał stopniowej degradacji. Pod koniec XIII wieku książę Przemysł przekazał osadę w ręce prywatne rycerzowi Jaśkowi, a na przełomie XIII i XIV wieku rolę kościoła grodowego św. Pawła przejął kościół NMP usytuowany w nowym ośrodku. Ostateczny kres starej osadzie położył najazd Krzyżaków w 1331 roku.
Architektura
Gród z IX wieku był niewielkim założeniem o kształcie zbliżonym do owalu. W X – XI wieku, a więc w okresie wczesnopiastowskim, dokonano zmian w jego rozplanowaniu. Gród znacznie powiększono, zwłaszcza po stronie południowej, ale i na wschodzie oraz zachodzie, obejmując zasięgiem kilka naturalnych wyniesień utworzonych przez rzekę. Wnętrze podzielono na część sakralną i część rezydencjonalno – administracyjną po stronie południowej, przy czym obie części rozdzieliło obniżenie terenu związane z pierwotnym przebiegiem koryta rzeki. W części południowej grodu usytuowany został drewniany budynek, być może będący siedzibą lokalnego władcy. Całość grodu zajęła wówczas obszar około 100 x 175 metrów. Funkcje mieszkalne i gospodarcze przejęły liczne osady otwarte na Zawodziu i Starym Mieście.
Północna część grodu zajęta została przez budowle sakralne i zabudowania z nimi powiązane. Najwcześniejszą świątynią był drewniany kościół wokół którego chowano zmarłych. Składał się on z nawy o wymiarach 7,6 x 7,8 metra oraz czworobocznego prezbiterium o wielkości 3,9 x 3,8 metra, które było przesunięte ku północy z powodu konfiguracji terenu. Wzniesiono go w konstrukcji zrębowej, prawdopodobnie z oszalowanymi ścianami. Wewnątrz ściany wylepiane były gliną, pośród której odnaleziono drobiny stopionego brązu, być może stopione gwoździe służące do przymocowywania ozdobnych tkanin. Podłoga kościoła była także drewniana, przy czym poziom użytkowy prezbiterium wyższy od nawy o około 20-30 cm.
W połowie XII wieku na miejscu drewnianej świątyni stanął murowany, romański kościół św. Pawła. W pierwszej fazie była to budowla jednonawowa, zamknięta na wschodzie płytkim przęsłem prezbiterialnym z apsydą, a od zachodu zaopatrzona w czworoboczną w planie wieżę. Ta ostatnia miała charakterystyczną formę o dłuższych bokach usytuowanych na linii północ – południe (5,3 x 10 metrów). W drugiej fazie rozbudowy wnętrze kościoła wzbogaciła empora zachodnia, umieszczona w nawie i na nią otwarta. Wejście do niej wiodło przez dobudowaną po stronie południowo – zachodniej wieżyczkę schodową, zapewne połączoną także z wieżą główną, natomiast główne wejście do kościoła wiodło przez południową ścianę nawy.
Kościół św. Pawła posiadał wyraźną gradację wysokości w trzech wyróżniających się członach, począwszy od najwyższego zachodniego (wieża główna) a skończywszy na najniższym wschodnim (apsyda). W kaliskiej świątyni doszło najpewniej do do połączenia lokalnej, wielkopolskiej tradycji wyposażania ważnych fundacji książęcych w masyw zachodni z wieżą na osi, z rozprzestrzeniającym się od połowy XII wieku modelem trójczłonowego kościoła salowego. Typ ten ukształtował się i rozpowszechnił w romańskiej prowincjonalnej architekturze Niemiec, silnie oddziaływając na państwa Europy Środkowej.
Pod koniec XII wieku, z powodu częstych powodzi oraz podniesienia poziomu wody na dnie doliny Prosny, zmniejszono powierzchnię grodu i znacznie podwyższono umocnienia obronne. Obszar grodu zajmował wówczas około 80 x 100 metrów. Utrzymano podział na część sakralną i świecką, jednak zmieniło się miejsce położenia rezydencji władcy, która najpewniej znajdowała się wówczas w południowej części wyższej partii grodu. Dodatkowo w ciągu umocnień po stronie zachodniej zbudowano czworoboczną wieżę obronną na kamiennych fundamentach.
Stan obecny
Obecnie na terenie średniowiecznego grodu na Zawodziu w Kaliszu mieści się Rezerwat Archeologiczny „Kaliski gród Piastów”, będący oddziałem Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej. Odtworzono bramę wjazdową z częstokołem i mostem nad fosą. W ciągu zachowanego do dziś wału obronnego zrekonstruowano wieżę. Odbudowano również fragment dawnych umocnień drewniano-ziemnych i odtworzono fundamenty romańskiej świątyni, we wnętrzu której zaznaczono zarys wcześniejszego, drewnianego kościoła. Zbudowano również siedem budynków mieszkalnych, różniących się wielkością, konstrukcją ścian oraz pokryciem dachów, a także przeznaczeniem. Są to chaty: rymarza, komesa, wdowy tkaczki, chata służebna, chata rycerza, kowala i garncarza. Uwzględniono również rekonstrukcję grobu kurhanowego, a nawet odtworzono łodzie dłubanki. Można także wziąć udział w licznych imprezach plenerowych, odbywających się na terenie grodu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Baranowski T., Najwcześniejsze budownictwo sakralne Kalisza [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2004.
Rodzińska – Chorąży T., Kościół pod wezwaniem św. Pawła na Zawodziu w Kaliszu w kontekście architektury w Polsce na przełomie XII i XIII wieku [w:] Kalisz na przestrzeni wieków: konferencja naukowa pod przewodnictwem prof. dr hab. Henryka Samsonowicza, red. Baranowski T., Buko A., Kalisz 2013.
Rodzińska – Chorąży T., Kościół pod wezwaniem św. Pawła na Zawodziu w Kaliszu – na tle architektury romańskiej [w:] Modus. Prace z historii sztuki IV, 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Strona internetowa cit.kalisz.pl, Kaliski Gród Piastów Zawodzie-Oddział Muzeum Okręgowego.