Historia
Gród na Zawodziu powstał w dobie plemiennej, około drugiej połowy IX wieku, choć nieprzerwane osadnictwo na terenie późniejszego Kalisza funkcjonowało już od okresu neolitu, przez epokę brązu, wczesną epokę żelaza, okres przedrzymski i okres wpływów rzymskich. Gród wzniesiono prawdopodobnie na miejscu kultowym z VII/VIII wieku, wykorzystywanym przez cmentarzyska ciałopalne i kamienny kurhan. Fakty te oraz podobieństwo średniowiecznej nazwy Kalisza do antycznej Kalisii, wzmiankowanej w 158 roku n.e. przez Klaudiusza Ptolemeusza, wpłynęły na częste uznawanie Kalisza za najstarszą w Polsce osadę odnotowaną w źródłach pisanych. Po raz pierwszy jednak Kalisz pojawił się w bezsprzecznej co do identyfikacji wzmiance pisemnej w 1106 roku.
W X wieku kaliski gród na Zawodziu włączono w obręb władztwa Piastów, a ziemie w jego okolicy objęte zostały akcją kolonizacyjną, na skutek której otoczony został licznymi mniejszymi, strzegącymi doń dostępu gródkami. Przejęcie Kalisza zapewne dokonało się w bezkrwawy sposób, bowiem obwałowania grodowe nie zostały uszkodzone. Panowanie piastowskie ożywiło rozwój grodu i sąsiedniej osady rzemieślniczej z nieco późniejszym kościołem św. Wojciecha oraz wpłynęło na utworzenie obok otwartej osady targowej. Kaliski zespół osadniczy z czasem stał się jednym z ważniejszych politycznie i handlowo ośrodków. Co więcej jako jeden z nielicznych prawdopodobnie nie został zniszczony w trakcie najazdu czeskiego księcia Brzetysława z 1038 roku, a w kolejnych latach mógł stanowić bazę do odzyskiwania ziem przez Kazimierza Odnowiciela.
Wedle kroniki Galla Anonima, w 1106 roku książę Bolesław Krzywousty zdobył i spalił gród kaliski w trakcie walk z bratem Zbigniewem. Odbudowany w kolejnych latach, odnotowany został jako siedziba diecezji w żywocie św. Ottona z Bambergu, podczas jego podróży z Niemiec do Gniezna w 1124 roku, zaś w 1136 roku w bulli papieża Innocentego II gród umieszczono w grupie osad przynależnych arcybiskupowi gnieźnieńskiemu. W tym samym dokumencie wspomniana została po raz pierwszy kaliska kasztelania, być może funkcjonująca już od czasów Bolesława Chrobrego. Stanowiła ona jednostkę administracyjną, zastępującą starsze okręgi grodowe i opola, jedną z około dziewięćdziesięciu, jakie funkcjonowały za Bolesława Krzywoustego. Na czele kasztelani stał komes, później zwany kasztelanem, który był przedstawicielem księcia w zakresie sprawowania sądów, dowodzenia wojskiem i ściągania danin.
W okresie rozbicia dzielnicowego kasztelania kaliska weszła w skład dzielnicy senioralnej Władysława II Wygnańca. W kolejnych latach często przechodziła z rąk do rąk. Po buncie młodszych synów Bolesława Krzywoustego, prawdopodobnie w 1146 roku przypadła Mieszkowi III Staremu, w okresie którego rządów Zawodzie osiągnęło największy rozwój. Gród został rozbudowany, a w połowie XII wieku ufundowano nową, murowaną świątynię o funkcji kolegiaty, powstałą na miejscu starszego kościoła konstrukcji drewnianej. Przypuszczalnie miała ona stanowić rodzaj nekropolii rodowej, gdyż został w niej pochowany nie tylko Mieszko III, ale i jego syn, również o imieniu Mieszko. Kalisz kilkukrotnie stanowił też główny ośrodek efemerycznych księstw, funkcjonujących od 1186 do 1193 roku pod władzą Mieszka Mieszkowica, w latach 1193-1194 za Odona, syna Mieszka III, a także od 1207 do 1217 roku, gdy zarządzane było przez syna Odona, Władysława.
Mieszko III Stary zmarł w 1202 roku w Kaliszu. Rozpoczęło to około trzydziestoletni okres zatargów i walki o prawa do ziemi kaliskiej pomiędzy Władysławem Odonicem i Władysławem Laskonogim, który po wypędzeniu przekazał sukcesję księciu śląskiemu, Henrykowi Brodatemu. W 1234 roku Henryk Brodaty najechał ziemię wielkopolską i spalił gród na Zawodziu. Ocalałą ludność postanowiono przesiedlić na nowe miejsce, przy czym na decyzję tą wpłynąć mogła nie tylko skala zniszczeń, ale i zmiany klimatyczne i związane z nimi coraz częstsze powodzie. Ostatecznie nowy ośrodek założono około 1,5 km na północ, gdzie z czasem wyrosło miasto Kalisz. Stary gród wraz z kolegiatą zapewne w jakimś stopniu jeszcze funkcjonował, ale stopniowo podupadał i pod koniec XIII wieku książę Przemysł przekazał osadę w ręce prywatne rycerzowi Jaśkowi. Na przełomie XIII i XIV wieku rolę kościoła kolegiackiego św. Pawła przejął kościół NMP usytuowany w mieście, natomiast ostateczny kres starej osadzie położył najazd Krzyżaków w 1331 roku.
Architektura
Gród założony został na terenie rozlewisk silnie meandrującej i rozgałęzionej rzeki Prosny, naprzeciwko ujścia do niej mniejszej rzeki Swędryni. Powyżej, po stronie południowej, do Prosny wpadały dwie kolejne rzeki, Piwonia płynąca od zachodu i Krępica od wschodu. Ponadto do rozszerzającej się w pobliżu grodu doliny środkowego odcinka Prosny spływały z wysoczyzny liczne strumienie, dzięki czemu okoliczne tereny były podmokłe, miejscami bagienne. Sam gród usytuowany był na niskim tarasie zalewowym, wyniesionym o kilka metrów ponad poziom otoczenia. Pierwotnie miał on formę piaszczystej wyspy, pokrytej kępami trawy łachy, usypanej z materiału niesionego przez prąd sąsiedniej rzeki. Wyspę tą jeszcze przed powstaniem obwałowań grodowych umocniono faszyną i drewnem, podobnie jak dojścia do niej przez podmokłe tereny. Główny nurt rzeki początkowo opływał wyspę od wschodu, ale po budowie umocnień powiększających zasięg suchego lądu, przesunął się na zachodnią stronę doliny.
Gród plemienny z IX wieku był niewielkim założeniem o kształcie zbliżonym do owalu o wymiarach około 75 x 50 metrów. Po stronie wschodniej obwód był lekko wklęsły, być może ze względu na znajdującą się tam bramę. W X wieku, a więc w okresie wczesnopiastowskim, dokonano zmian w rozplanowaniu grodu. Obszar obwałowań znacznie powiększono, zwłaszcza po stronie południowej, ale również na wschodzie oraz zachodzie, obejmując zasięgiem kilka naturalnych wyniesień utworzonych przez rzekę, a także teren z pogańskim kurhanem i cmentarzyskiem. W części północnej obwałowania posadowiono na wysokim brzegu, na południu zaś na płaskiej plaży. Od wschodu i zachodu powiększenie majdanu musiano uzyskać kosztem koryta rzecznego. Całość uzyskała wówczas rozmiary około 80 x 100 metrów. Następnie na przełomie X i XI wieku obszar majdanu ponownie zwiększono, tym razem do wielkości około 100 x 175 metrów. Wnętrze już w X wieku podzielono na północno – wschodnią część sakralną i większą partię rezydencjonalno – administracyjną po stronie południowej, przy czym obie części rozdzieliło obniżenie terenu związane z pierwotnym przebiegiem koryta rzeki. W części południowej grodu usytuowany został drewniany budynek o wymiarach 3,9 x 4,2 metra, być może będący siedzibą lokalnego władcy, albo rodzajem dużego magazynu. Obok niego zapewne znajdowały się kolejne zabudowania. Funkcje mieszkalne i gospodarcze posiadały również liczne osady otwarte na Zawodziu i Starym Mieście.
Najstarsze obwarowania grodowe z drugiej połowy IX wieku miały formę drewniano – ziemnego wału o szerokość około 10 metrów u podstawy, utworzonego ze skrzyń o konstrukcji zrębowej, wypełnionych dużymi kamieniami i ziemią. Prawdopodobnie rzędy owych skrzyń stabilizowały z dwóch stron rdzeń wału o konstrukcji przekładkowej. Zwieńczeniem wału musiało być przedpiersie (np. w formie palisady lub częstokołu), chroniące straż i obrońców. Dodatkowo od strony majdanu konstrukcja wału stabilizowana była wbitymi pod skosem palami. Od strony zewnętrznej poprowadzono dwa rzędy pali, częściowo ociosanych bądź okorowanych, również ukośnie wbitych w podłoże, z częścią zaostrzoną skierowaną w stronę przedpola. Były one umieszczone w odległości około 1-1,5 metra od wału, przy czym przestrzeń pomiędzy skrzyniami a zewnętrznymi obwarowaniami wypełniono wzmacniającą podłoże faszyną.
Pierwsze obwałowania piastowskie z X wieku wzniesiono w technice przekładkowej, przy czym starsze wały zostały częściowo rozebrane, a pochodzący z nich materiał budowlany posłużył do wyrównania obniżeń terenu. Przy wznoszeniu nowych obwałowań wykorzystano nawet część konstrukcji pogańskiego kurhanu. Konstrukcja wału składała się wówczas z poziomo kładzionych belek, biegnących wzdłuż lica wału, układanych na poprzecznych, przysypywanych ziemią przekładkach. Wał tej fazy miał od 6 do 10 metrów szerokości u podstawy. Podobnie jak starsze obwarowania, wał z X wieku w koronie przypuszczalnie zwieńczony był chodnikiem straży oraz jakimś rodzajem przedpiersia, na przykład o formie częstokołu lub palisady. Podczas powiększania grodu na przełomie X i XI wieku obwałowania osiągnęły 9,5 metrów szerokości u podstawy i do 6 metrów wysokości. Ich rdzeń stanowiły drewniane skrzynie z dębowych bali, wiązanych techniką hakową i wzmocnionych kamiennym oblicowaniem. Większość obwodu posadowiono na piaszczystych łachach, ale na północy nadbudowano je na starszej części wałów, a na wschodzie wykorzystano częściowo umocnienia drugiej fazy. Od strony zewnętrznej obwałowania poprzedzone były ostrokołem, poprowadzonym u podnóża wału.
Pod koniec XII wieku, z powodu częstych powodzi oraz podniesienia poziomu wody na dnie doliny Prosny, zmniejszono powierzchnię grodu do rozmiarów około 80 x 100 metrów i wzmocniono obwarowania. Porzucona została południowa część założenia, gdzie pozostawiono jedynie krótki odcinek starego wału, który po wzmocnieniu kamienną okładziną pełnił rolę odizolowanej od głównego członu grodu ostrogi, chroniącej przed niszczycielskim działaniem Prosny. Prawdopodobnie zanikł też wewnętrzny wał oddzielający kościół od części mieszkalnej. W południowej części skróconego majdanu na wywyższeniu w pobliżu wału mogła się znajdować siedziba książęca. Dodatkowo w ciągu umocnień po stronie zachodniej zbudowano czworoboczną wieżę obronną. Została ona posadowiona na wale o konstrukcji przekładkowej i na wale skrzyniowym. Jej fundamenty wykonano z kamieni eratycznych, natomiast naziemna część mogła być konstrukcji ceglanej. W planie wieża miała nieregularne wymiary 9,6 x 11 x 9,3 x 9 metrów.
Północna część grodu zajęta została przez budowle sakralne i zabudowania z nimi powiązane. Najwcześniejszą świątynią był drewniany kościół z przełomu X i XI wieku, wokół którego chowano zmarłych. Cmentarz wraz z kościołem oraz sąsiadującym z nim od zachodu budynkiem, otoczony był wałem grodowym od północy i wschodu, a także osobnym wałem wewnętrznym od południa i zachodu. Kościół składał się z nawy o wymiarach 7,6 x 7,8 metra oraz czworobocznego prezbiterium o wielkości 3,9 x 3,8 metra, które było przesunięte ku północy z powodu konfiguracji terenu. Wzniesiono go w konstrukcji zrębowej, prawdopodobnie z oszalowanymi ścianami. Wewnątrz ściany wylepiane były gliną, pośród której odnaleziono drobiny stopionego brązu, być może stopione gwoździe służące do przymocowywania ozdobnych tkanin. Podłoga kościoła była także drewniana, przy czym poziom użytkowy prezbiterium wyższy od nawy o około 20-30 cm.
W połowie XII wieku na miejscu drewnianej świątyni stanął romański kościół św. Pawła, murowany z ciosów o starannie opracowanych licach, zbliżonych kształtami do kwadratów lub prostokątów, osadzonych na fundamentach z masywnych, nieregularnych głazów. Ze względu na niestabilny grunt, pod częścią murów zastosowano ruszt z drewnianych bali i gęste palowanie utwardzające ziemię przez całą szerokość fundamentu. W pierwszej fazie kościół był budowlą jednonawową o wymiarach korpusu 17 x 15 metrów, zamkniętą na wschodzie płytkim przęsłem prezbiterialnym z apsydą, a od zachodu zaopatrzoną w czworoboczną w planie wieżę o wymiarach 5,3 x 10 metrów. Ta ostatnia miała charakterystyczną formę o dłuższych bokach usytuowanych na linii północ – południe. Nie posiadała w przyziemu wejścia z zewnątrz, musiała być jedynie skomunikowana z nawą za pomocą arkady lub portalu. Piętro wieży na zasadzie analogi mogło otwierać się do nawy biforium lub trójdzielnym otworem, albo na osi ściany wschodniej znajdowała się wnęka ołtarzowa. Główne wejście do kościoła wiodło przez południową ścianę nawy.
W drugiej fazie budowy wnętrze kościoła wzbogaciła empora zachodnia, umieszczona w nawie i na nią otwarta. Wejście do niej wiodło przez dobudowaną po stronie południowo – zachodniej wieżyczkę schodową, zapewne połączoną także z wieżą główną. Funkcjonowało też drugie, bezpośrednie wejście z nawy na emporę, schodami dostawionymi do ściany południowej. Dwa odrębne wejścia na emporę były nierzadko praktykowanym wówczas zwyczajem, choć o nierozpoznanym znaczeniu. Wieżyczka schodowa zapewne połączyła też z emporą wyższe piętra wieży. Przyziemie empory otwierało się na nawę dwoma arkadami opartymi na środkowej kolumnie. Z piętra na nawę być może spoglądano przez trójdzielne przeźrocze. Zapleczem empory było pomieszczenie na piętrze wieży.
Detal architektoniczny kościoła był stosunkowo bogaty i zróżnicowany. Wewnętrzne elewacje apsydy, a może i całego prezbiterium, rozczłonkowane były półkolumienkami, usytuowanymi na niewysokim cokole otaczającym całą część ołtarzową. Prawdopodbnie podpierały one ślepe arkady, zwieńczone opaską impostową przebiegającą u nasady kolebki sklepienia prezbiterium i konchy apsydy. Ponadto glify okienne kościoła ujęte były obramieniami kolumienkowymi, a same otwory przeszklone witrażami. Najbardziej ozdobną formę musiał mieć wejściowy portal południowy o nieznanej niestety formie, być może osadzony w płytkim ryzalicie. Wewnątrz prezbiterium ołtarz główny prawdopodobnie osłonięty był cyborium, czyli baldachimem wspartym na czterech kolumnach. Niemal pewne jest, iż od części nawowej oddzielała go przegroda lektorium, posadowiona na lekkim fundamencie przebiegającym w linii arkady tęczowej lub na skraju nawy. Od strony zewnętrznej elewacje kościoła najpewniej były ozdobione lizenami i fryzami arkadkowymi.
Kościół św. Pawła posiadał wyraźną gradację wysokości w trzech wyróżniających się członach, począwszy od najwyższego zachodniego (wieża główna) a skończywszy na najniższym wschodnim (apsyda). W kaliskiej świątyni doszło najpewniej do połączenia lokalnej, wielkopolskiej tradycji wyposażania ważnych fundacji książęcych w osiowo ustawione wieże, z rozprzestrzeniającym się od połowy XII wieku modelem trójczłonowego kościoła salowego. Typ ten ukształtował się i rozpowszechnił w romańskiej prowincjonalnej architekturze Niemiec i północnych Włoch, silnie oddziaływając na państwa Europy Środkowej. Rzut wieży w formie prostokąta ustawionego poprzecznie do osi kościoła, mógł być zredukowaną formą monumentalnych masywów zachodnich o ottońskiej proweniencji. Poprzedzenie apsydy przęsłem prezbiterialnym wynikało zapewne z kolegiackiej rangi kościoła, który musiał być większy w części liturgicznej od zwykłych grodowych fundacji rycerskich. Pomieścić się tam musiały boczne ołtarze, być może dodatkowy ołtarz znajdował się również w emporze.
Stan obecny
Obecnie na terenie średniowiecznego grodu na Zawodziu funkcjonuje Rezerwat Archeologiczny „Kaliski gród Piastów”, będący oddziałem Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej. W jego obrębie odtworzono bramę z odcinkiem drewnianych obwarowań w postaci częstokołu i ostrokołu. W ciągu pierwotnego wału obronnego zrekonstruowano wieżę oraz most nad fosą. Nadbudowano fundamenty romańskiej świątyni, we wnętrzu której zaznaczono zarys wcześniejszego, drewnianego kościoła. Ponadto zbudowano siedem budynków mieszkalnych, różniących się wielkością, konstrukcją ścian oraz pokryciem dachów, a także przeznaczeniem. Postarano się odtworzyć chaty zamieszkiwane przez rymarza, komesa, tkaczki, ludność służebną, rycerza, kowala i garncarza. Uwzględniono również rekonstrukcję grobu kurhanowego, a nawet odtworzono łodzie dłubanki. Na terenie skansenu można wziąć udział w licznych imprezach plenerowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Baranowski T., Najwcześniejsze budownictwo sakralne Kalisza [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2004.
Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, red. T.Baranowski, D.Cyngot, Warszawa 2023.
Rodzińska – Chorąży T., Kościół pod wezwaniem św. Pawła na Zawodziu w Kaliszu w kontekście architektury w Polsce na przełomie XII i XIII wieku [w:] Kalisz na przestrzeni wieków: konferencja naukowa pod przewodnictwem prof. dr hab. Henryka Samsonowicza, red. Baranowski T., Buko A., Kalisz 2013.
Rodzińska – Chorąży T., Kościół pod wezwaniem św. Pawła na Zawodziu w Kaliszu – na tle architektury romańskiej, „Modus. Prace z historii sztuki IV”, Kraków 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.