Historia
We wczesnej epoce żelaza, na krawędzi doliny Wisły, wzniesiona została obwałowana osada ludności kultury łużyckiej, a następnie pomorskiej. Po okresie jej intensywnego użytkowania w VIII – III wieku p.n.e., nastąpiło osłabienie lub nawet zanik osadnictwa, a grodzisko pokryte zostało pokładami piasków. W okresie wędrówek ludów znaczna liczba ludności wyemigrowała z terenów nadwiślańskich. Ponowna, początkowo słaba penetracja okolic Kałdusu nastąpiła dopiero w VII/VIII wieku n.e. Długo po opuszczeniu lub zniszczeniu pierwotnej osady, w XI/XII wieku, zaczęto się osiedlać na pozostawionym po wcześniejszych mieszkańcach wyniesieniu terenu, a pod koniec XII wieku utworzono niewielki gród. W kolejnym stuleciu przekształcił się on w rozległy kompleks osadniczy obejmujący gród, osadę podgrodową o charakterze rzemieślniczo – handlowym oraz dwa cmentarze.
Zespół w Kałdusie był obok Gdańska najważniejszym we wczesnym średniowieczu centrum osadniczym na Pomorzu Wschodnim. O jego szczególnym znaczeniu strategicznym i politycznym decydowało dogodne położenie na skrzyżowaniu dwóch głównych szlaków handlowych: nadwiślańskiego i rusko-bałtyckiego. W pierwszej połowie XI wieku funkcjonował tam ośrodek władzy politycznej Bolesława Chrobrego i Mieszka II, przy którym rozpoczęto budowę murowanej bazyliki (mogła ona być także związana z okresem rządów Kazimierza Odnowiciela lub Bolesława Śmiałego). Nie wiadomo jaką funkcję pełniło tak wielkie założenie sakralne, ufundowane na peryferiach państwa wczesnopiastowskiego. Bazyliki nie ukończono, wzniesiono mury do wysokości około 1 metra, po czym budowę zaniechano, prawdopodobnie w związku z reakcją pogańską po 1034 roku.
Zniszczenie grodu nastąpiło w latach 20-tych XIII wieku, na skutek najazdu Prusów. Po spaleniu Kałdusu, Konrad Mazowiecki nadał go biskupowi misyjnemu Chrystianowi, jednak ze względu na nasilające się ataki Prusów na ziemię chełmińską, książę postanowił w roku 1226 sprowadzić rycerzy Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Rycerze zakonni mieli w Kałdusie wznieść w latach 40-tych XIII stulecia strażnicę (Potterberg), która jednak została szybko porzucona.
Architektura
Gród usytuowano blisko wschodniego brzegu rzeki Wisły, na wzgórzu o kształcie zbliżonym do owalu z cyplem wysuniętym ku południowemu – wschodowi. Obszar grodu położony był na wysokości około 80 metrów, w otoczeniu zalewowych terenów oraz dwóch kotlinek erozyjnych rozcinających zbocze doliny Wisły spływającą wodą. Podstawa wzgórza wraz z jego cyplem wynosiła około 2 ha.
Wał grodu z epoki brązu miał kształt nerkowaty, dostosowany do formy terenu, o długości u podstawy od strony wewnętrznej 100 metrów, a od strony zewnętrznej 140 metrów. Szerokość wału u podstawy wyniosła około 50-60 metrów, natomiast wysokość względna około 9-10 metrów, a więc jego wyrównana korona wznosiła się na wysokość 90-92 metrów n.p.m. Zbocza południowe, wschodnie i zachodnie wału były strome, jedynie na północy łagodniejsze. Na wale zapewne funkcjonowała drewniano – ziemna konstrukcja obronna. Jeszcze w epoce kultury łużyckiej, ale po spaleniu pierwotnych obwarowań, wał został rozbudowany w części wschodniej nasypem o długości około 40 metrów i miąższości 5-7 metrów, biegnącym w kierunku północno – wschodnim i północnym, który spłaszczoną koronę przekształcił w formę grzbietową. Brama na majdan grodu prawdopodobnie znajdowała się po stronie południowo – zachodniej, skierowanej ku przeprawie przez rzekę.
Około przełomu X i XI wieku na południowo – wschodnim cyplu wzgórza oraz w centralnej części majdanu, powstały czworoboczne chaty typu półziemiankowego i naziemnego, konstrukcji plecionkowej. Ponadto w odległości około 300 metrów, w dolinie Wisły, utworzona została otwarta osada. Między drugą ćwiercią XI wieku a początkiem XII stulecia uformował się dwuczłonowy gród. Mniejszą część z naziemną zabudową zrębową stanowił tzw. gródek wewnętrzny na terenie cypla, zaś główną część grodu, wypełnionego podobną zabudową, stanowiła zachodnia i północna partia wzgórza. Oba człony rozdzielone zostały przekopem, przy czym mniejszy gródek wewnętrzny zapewne związany był z elitą i komesem grodowym, a przez to zapewne lepiej broniony. Unikalnym elementem był kamienny stos w podmokłym obniżeniu terenu u podnóża wzgórza, identyfikowany jako sakralny ołtarz ofiarny. Na południowym przedpolu grodu wyrosła osada z zabudową rozlokowaną liniowo wzdłuż podstawy wzgórza, następnie rozbudowaną do formy dużych, ogrodzonych zagród pełniących funkcje rzemieślniczo – handlowe. W XII wieku na terenie grodu budowane były nowe domostwa, także w konstrukcji zrębowej, ale przestrzenie między nimi wypełnione już były moszczonymi drewnem chodnikami.
W drugiej połowie XII wieku drewniana zabudowa grodowa została spalona, a na jej miejscu pojawiły się nowe domostwa oraz liczne piece związane z wytwórczością metalurgiczną. W tym samym czasie otwarta osada podgrodowa znacznie się rozrosła do około 6-7 ha, a wraz z częścią nadrzeczną w dolinie Wisły do około 15 ha. Po południowej stronie wzgórza, w części północnej osady, która pełniła funkcje targowe i rzemieślnicze, przypuszczalnie zaczęła wówczas funkcjonować karczma wraz z najbliższym zapleczem gospodarczym. Był to budynek większy od pozostałych, czworoboczny, o wymiarach 6,7 x 5,5 metra, wzniesiony w technice sumikowo-łątkowej. W części północnej posiadał szerokie wejście z zadaszeniem (podcieniem) poprowadzonym na całej długości domu, szerokości około 2,4 metra, podtrzymywanym przez kilka rozmieszczonych co około 1 metr słupów. Wejście z podcieniem umiejscowione było od strony naturalnego stoku, wzdłuż podnóża, którym przebiegała droga prowadząca z doliny Wisły do grodu. W centralnej części budynku, w niewielkiej odległości od wejścia, warstwa popiołu wskazywałaby na ogrzewanie i oświetlanie karczmy przenośnym źródłem ognia, podwieszonym nad podłogą lub na innej podobnej konstrukcji. Być może funkcjonowało też palenisko lub piec na zewnątrz budynku, służącego do przygotowywania potraw wnoszonych następnie do środka. W pobliżu południowo – zachodniego narożnika mieściła się drewniana konstrukcja, rodzaj narożnej ławy. Prawdopodobnie wykonano ją, tak jak cały budynek, w konstrukcji sumikowo-łątkowej, umocowanej do ściany lub mającej formę skrzyni. Budynek najprawdopodobniej nie miał piętra, a co najwyżej poddasze pod dwuspadowym dachem.
W południowej części grodu, na trenie sąsiadującym od wschodu z cyplem południowo – wschodnim, wzniesiono murowaną, orientowaną względem linii wschód – zachód bazylikę. Ściany tej świątyni zbudowane były z kamienia łamanego w technice opus emplectum, wiązanego zaprawą wapienną. Miały one aż około 1,95 metra grubości. Wyjątkowo duże gabaryty budowli o długości około 36-37 metrów i szerokości około 17 metrów, można porównać jedynie z wielkością świątyń katedralnych istniejących w tym czasie w Gnieźnie oraz Poznaniu. Posiadała ona trzy nawy, trzy apsydy od wschodu, w tym dwie boczne i jedną główną na wysokości nawy środkowej, o średnicy 1,6 metra, a także niewielki aneks (4,3 x 5 metra) przy nawie południowej, zakończony półkolistą apsydą usytuowaną od strony zachodniej. Być może aneks ten pełnił funkcję chrzcielną. Prawdopodobnie bazylika nie została nigdy ukończona, gdyż nie odnaleziono śladów podziałów wewnętrznych budowli, fundamentów filarów, pozostałości posadzek oraz detalu architektonicznego.
Stan obecny
Obecnie wzgórze grodowe objęte jest ochroną jako rezerwat roślinności stepowej Góra św. Wawrzyńca. Nie ma widocznych gołym okiem żadnych reliktów zabudowy, lecz samo grodzisko łącznie z obwałowaniami jest czytelne. Ukryte pod ziemią mury bazyliki mają miejscami sięgać wysokości jednego metra. Oprócz nieukończonej murowanej bazyliki, Kałdus wpisał się do polskiej nauki pierwszą odkrytą i dobrze poświadczoną szeregiem znalezisk karczmą o bardzo wczesnej chronologii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Abramów J., Bienias D., Bojarski J., Chudziak W., Kowalewska B., Makowiecki D., Siemianowska E., Szczepanik P., Weinkauf M., Domniemana karczma z wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Kałdusie na Pomorzu Nadwiślańskim, „Przegląd archeologiczny”, 64/2016.
Chudziak W., Geneza wczesnoromańskiej bazyliki z Kałdusa na Pomorzu Nadwiślańskim [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2004.
Mons Sancti Laurentii, tom 2, Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie. Studia przyrodniczo – archeologiczne, red. W.Chudziak, Toruń 2004.
Mons Sancti Laurentii, tom 8, Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie. Studia archeologiczno- paleobotaniczne, red. W.Chudziak, A.Noryśkiewicz, Toruń 2016.
Rodzińska-Chorąży T., Kilka uwag w sprawie metody prezentacji i interpretacji reliktów budowli sakralnej w Kałdusie, „Czaspismo techniczne”, zeszyt 23, rok 108, 2011.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.