Historia
Pierwsza wzmianka o Jeżowie, czyli o możnowładczej budowli obronnej i leżącym obok niej folwarku, pojawiła się w 1383 roku (pod nazwą „Gezow”). Wówczas to jego dziedzicem był Stanisław Jeżowski herbu Strzemię, późniejszy kasztelan biecki. Nie wiadomo jednak czy był on fundatorem budowli. Samo „castrum” po raz pierwszy odnotowano w dokumencie z 1416 roku, później obronną budowlę z Jeżowa zwano także „fortalicium”. Pozostawała ona w posiadaniu rodu Strzemieńczyków – Jeżowskich do 1483 roku. Wówczas to w wyniku wymiany właścicielem Jeżowa został Klemens Turski, a po nim jego synowie, Mikołaj i Piotr.
W początkach XVI wieku pośród licznych członków rodziny Turskich było wielu pretendentów chętnych do przejęcia Jeżowa. Oprócz synów Klemensa w 1502 roku odnotowana została Zofia Chotkowska, siostra Mikołaja i Piotra, a od 1509 roku przez sześć lat dzierżawcą części Jeżowa i pobliskich Wilczysk był Stanisław Turski, brat Klemensa. Pośród pretendentek do dóbr jeżowskich była też druga siostra Mikołaja i Piotra, Katarzyna Bobowska. W 1511 roku pozwała ona braci, przez co Mikołaj Turski musiał z racji posagu zastawić za 100 kop groszy jej mężowi dwie wsie. Dalsze spory dotyczące schedy po Piotrze rozstrzygnąć musiał w 1527 roku sąd królewski. Rozległe dobra ziemskie zostały podzielone na trzy części między spadkobierców Piotra, przy czym podział ten dotyczył także samego dworu.
W 1544 roku gruntownej przebudowy późnośredniowiecznej wieży mieszkalnej dokonał ówczesny właściciel Jeżowa, Adam Strasz herbu Ogończyk. Przez następne stulecie panami na Jeżowie byli arianie, z których pierwszym był Adam Brzeziński z Brzany, syn Adama. Ostatnim z arian był Olbrycht Rożna herbu Gryf, który przejął Jeżów w drodze zakupu lub koligacji małżeńskich. Zginął on w 1655 podczas przeprawy przez Dunajec, gdy wraz z pospolitym ruszeniem jechał bronić Krakowa przed Szwedami. Później dwór przeszedł w ręce Marcina Byliny herbu Belina, dla odmiany zwolennika katolicyzmu i kontrreformacji, który z gorliwością neofity szczuł i denuncjował innowierców. Zginął on w 1660 roku zamordowany przez grupę bandytów, których sam był protektorem.
W XVIII i XIX wieku właścicielami Jeżowa byli Kurdwanowscy herbu Półkozic, Jaworscy herbu Jelita, Majchrowiczowie i Onitschowie. Za Majchrowiczów dwór w Jeżowie został obrabowany w trakcie rabacji chłopskiej z 1848 roku, ale sama wieża mieszkalna zapewne nie poniosła większych szkód. W końcu lat dwudziestych XX wieku dobra jeżowskie należały do Kazimierza Ramułta, lecz po 1945 roku dwór przeszedł na własność skarbu państwa i pozbawiony właścicieli popadł w ruinę. Uratowała go przeprowadzona w latach sześćdziesiątych XX wieku renowacja.
Architektura
Najstarszą średniowieczną budowlę w Jeżowie usytuowano na wzniesieniu, na zachodnim (lewym), wyżej położonym brzegu rzeki Białej, gdzie owalne w planie spłaszczenie cypla o wymiarach około 42 x 43 metry odcięte zostało poprzecznym przekopem. Najpewniej była to budowla murowana, być może wieżowa, o nieznanym bliżej kształcie, strzegąca położonej na wschodzie doliny.
Drugą budowlę z pierwszej ćwierci XVI wieku zbudowano po przeciwnej stronie rzeki, na prawym brzegu Białej, na północ od wsi Wilczyska. Usytuowano ją na krańcu stoku wzgórza, częściowo podsypanego i otoczonego fosą. Pierwotnie miała ona w planie formę prostokąta, zapewne wieżowego charakteru, z narożną owalną w planie wieżyczką po stronie południowo – wschodniej. Grubość murów budynku sięgała w przyziemiu 1,7 metra. Wnętrze podzielone było na cztery kondygnacje, z których każda dzieliła się na dwa pomieszczenia. Przyziemie posiadało sklepione kolebkowo komory, podobnie podsklepione były dwa pomieszczenia na wysokim parterze o przeznaczeniu gospodarczym. Funkcje reprezentacyjne i mieszkalne pełniły przykryte stropami pomieszczenia na górnych piętrach. W ich ścianach utworzono liczne wnęki o prostych i odcinkowych zamknięciach. Wieży mieszkalnej, jak wynika z opisu z 1527 roku, towarzyszyły liczne budynki zaplecza gospodarczego, stojące na terenie pobliskiego przygródka.
W 1544 roku budowla została przekształcona poprzez obniżenie o jedną kondygnację i dostawienie traktu północnego, na skutek czego otrzymała kształt zbliżony w planie do kwadratu o wymiarach 16,5 x 15 metrów. Dostawiona część charakteryzowała się znacznie cieńszymi murami o grubości 1,2 metra, lecz podzielona była w przyziemiu, podobnie jak południowy trakt, na dwa pomieszczenia. Dopiero na piętrze utworzono jedną dużą salę o reprezentacyjnym charakterze, ogrzewaną kominkiem i przykrytą płaskim, drewnianym stropem.
Stan obecny
Zachowana wieża mieszkalna ma dziś formę późnogotycko – renesansowego dworu o kształcie otrzymanym na skutek przebudowy z 1544 roku i mniejszych późniejszych modernizacji (wymiana niektórych obramień okiennych, zmiana wystroju wnętrza, schody i ganek przy północnej elewacji). Jest dziś budowlą gruntownie odrestaurowaną, mieszczącą ośrodek szkolenia i archiwum. Nad wejściem zwraca uwagę tablica erekcyjna z datą 1544, inicjałami właściciela i sentencją.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jakimowicz T., Dwór murowany w Polsce w wieku XVI, Warszawa 1979.
Gryglaszewski P., Dwór w Jeżowie, Wilczyska 2009.
Kołodziejski S., Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Warszawa 1994.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tom 1, Warszawa 2019.