Historia
Kościół św. Jadwigi w Jerzmanowie (Hermannow w 1253 roku, Hermanstorf w 1301 roku, następnie Hermansdorff) po raz pierwszy wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1316 roku. Wtedy to niejaki Temo Swarczenhorn, uposażając swą żonę Gertrudę dobrami ziemskimi w „villa Hermanni”, nadał jej także patronat nad kościołem. Następnie świątynię odnotowano w 1335 roku, w rejestrze dziesięcin nuncjusza papieskiego Galhardusa. W 1353 roku miejscowa parafia miała być uposażona trzema włókami ziemi. Patronat nad nią w późniejszym okresie średniowiecza pełnić miała joannicka komandoria Bożego Ciała we Wrocławiu.
Murowany, gotycki kościół zaczęto budować w Jerzmanowie w pierwszej połowie XIV wieku, zapewne niedługo przed pierwszą wzmianką źródłową. Wzniesione zostało wówczas prezbiterium, początkowo stanowiące samodzielną świątynię lub poprzedzone tymczasową, drewnianą nawą. Dopiero w drugiej połowie XV wieku dobudowano murowaną nawę, wieżę i zakrystię, przy czym budowę wieży zakończono około 1483 roku, kiedy to odlany został najstarszy dzwon.
W 1529 roku na ponad sto lat kościół przejęty został przez ewangelików, którzy w końcu XVI wieku dobudowali kruchtę południową i podwyższyli wieżę. W 1654 roku budowla wróciła w ręce katolików, po czym naprawiono jej dachy i wymieniono wyposażenie na barokowe. W 1706 roku odnowiono zakrystię, zaś w trakcie licznych remontów z XIX wieku między innymi założono w kościele nowe posadzki, powiększono chór muzyczny oraz wzniesiono aneks schodowy przy wieży.
Architektura
Kościół usytuowano pośrodku wsi (na obszarze nawsia), po północnej stronie szlaku wiodącego na wschód do Wrocławia i zarazem po północnej stronie niewielkiej rzeczki Ryńki, na terenie otoczonym cmentarzem, który ogrodzono owalnym w planie kamiennym murem. Wzniesiony został z łączonej wapienną zaprawą cegły, układanej w wątku gotyckim, z elewacjami urozmaiconymi ciemnymi, mocno wypalonymi główkami zendrówek. Wykorzystany został też kamień, z którego wzniesiono między innymi cokół oraz detale architektoniczne.
Pod koniec średniowiecza kościół św. Jadwigi osiągnął formę gotyckiej budowli jednonawowej z wyodrębnionym węższym prezbiterium na planie prostokąta. Od strony zachodniej na osi fasady umieszczona została czworoboczna wieża. Podobnie jak prezbiterium została ona wzmocniona uskokowymi przyporami, przy czym przy wieży usytuowano je prostopadle do siebie, przy prezbiterium natomiast pod skosem. Smukłości całej budowli, oprócz mało masywnej wieży, nadały charakterystyczne dla późnego gotyku bardzo wysokie i strome dachy o osobnych kalenicach nad nawą i prezbiterium. Po północnej stronie prezbiterium umieszczona została gotycka zakrystia z XV wieku, przykryta daszkiem jednospadowym.
Oświetlenie kościoła zapewniały ostrołuczne, obustronnie rozglifione, wysokie, najpewniej pierwotnie stosunkowo wąskie okna. Wyróżniało się tradycyjnie oświetlające ołtarz od wschodu okno prezbiterium, wypełnione dwudzielnym maswerkiem z dwoma trójliśćmi nad którymi umieszczono czwórliść. W wieży na najwyższej kondygnacji z każdej wolnej strony zastosowano dwudzielne przeźrocza złożone z bardzo wąskich, podłużnych otworów i pojedynczych małych otworów nad nimi. Wejście do nawy umieszczono mniej więcej pośrodku ściany południowej oraz od zachodu, poprzez kruchtę w przyziemiu wieży.
We wnętrzu dwuprzęsłowego prezbiterium zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe oraz umieszczono w XV lub XVI wieku czworoboczne sakramentarium, ujęte profilowanym obramieniem. Sklepienie podzielono na dwa przęsła rozdzielone żebrem jarzmowym. Wszystkie żebra wykonano z piaskowca, podobnie jak utrzymujące je wsporniki o kształcie ludzkich głów, tarczy herbowej, odwróconego ostrosłupa oraz maszkaronów. Zworniki utworzono w formie okrągłej tarczy z krzyżem greckim i tarczy z polichromowanym orłem. Dodatkowo żebro jarzmowe nietypowo ozdobiono rzeźbioną, pełnoplastyczną postacią zwisającego diabła. Nawę pierwotnie zapewne przykrywał płaski, drewniany strop belkowy. Zakrystię zwieńczono ostrołuczną kolebką.
Stan obecny
Kościół zachował gotycką bryłę i układ uzyskany pod koniec XV wieku, przebudowana została jedynie zakrystia, a od południa dostawiona kruchta oraz dodany aneks po południowej stronie wieży. Za wyjątkiem jednego przekształcone zostały okna w nawie, które powiększono i ujęto tynkowanymi opaskami. Pierwotną formę utraciło też południowe przeźrocze najwyższej kondygnacji wieży, odnawiane były obramienia okien prezbiterium. Wnętrze kościoła wraz z wyposażeniem, zwłaszcza w nawie, uległo barokizacji. Z pierwotnych detali architektonicznych na uwagę zasługuje maswerk wschodniego okna prezbiterium, zworniki i wsporniki sklepienne prezbiterium, a zwłaszcza nietypowa, zwisająca z żebra jarzmowego figura.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny ob. pomocniczy św. Jadwigi, B.Sebzda, nr 10842, Jerzmanowo 1998.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.