Historia
Kościół w Jerzmankach (Hermsdorf) zbudowany został w drugiej połowie XIII wieku, a po raz pierwszy wspomniano o nim w źródłach pisanych w 1346 roku. W 1516 roku odnotowana została informacja o odrzuceniu przez radę miasta prośby parafii o przeprowadzenie kwesty na rzecz kościoła. Wskazywałoby to na nie najlepszy stan budowli, która zapewne jednak wkrótce została wyremontowana, gdyż w XVI wieku kościół został ozdobiony późnogotyckim sklepieniem w nawie, a wieża została podwyższona o część ośmioboczną. W 1532 roku kościół został przejęty przez protestantów, którzy w czasach nowożytnych dostawili do średniowiecznej bryły południowe aneksy. W 1945 roku kościół powrócił w ręce społeczności katolickiej i został rekonsekrowany pod nowym wezwaniem św. Franciszka.
Architektura
Kościół w Jerzmankach wzniesiony został z ciemnego, łamanego bazaltu układanego regularnymi warstwami, natomiast naroża i krawędzie szczytu ujęto ciosami z jaśniejszego piaskowca. Z tego drugiego wzniesiono również arkady łączące wnętrze wieży z prezbiterium i nawą, jak również ościeża okienne i portalowe, żebra, służki i wsporniki. Na ościeżach okiennych umieszczono znaki kamieniarskie.
Podczas budowy kościoła zastosowano rzadko spotykane rozwiązanie architektoniczne, mianowicie wysoką wieżę usytuowano pomiędzy czworoboczną nawą (10,2 x 8 metrów) a dużo mniejszym prezbiterium (4,5 x 4,4 metra) na planie kwadratu po stronie wschodniej. Wieża otrzymała formę czworoboczną (4,6 x 4,6 metra), na dwóch górnych kondygnacjach przechodzącą w ośmiobok. Przemieszczanie pomiędzy piętrami umożliwiła kręcona klatka schodowa w narożniku pomiędzy nawą a wieżą, osadzona na trzpieniu z piaskowca.
Wejście do kościoła umieszczono w południowej ścianie nawy we wspaniałym kamiennym portalu składającym się z dwóch kręconych kolumienek, przechodzących w ostrołukową archiwoltę. Późnoromańskie bazy portalu zaopatrzono w spłaszczone torusy spoczywające na cokole. Kielichowe głowice kolumienek ozdobiono natomiast wczesnogotyckimi motywami roślinnymi. Dodatkowo w południowej ścianie prezbiterium funkcjonował drugi portal, kapłański, ostrołukowy, o skromnym profilu.
Pomieszczenie pod wieżą i w prezbiterium przykryto sklepieniami krzyżowymi, z żebrami spiętymi zwornikami oraz spływającymi na narożne kolumienki o kielichowatych kapitelach pokrytych dekoracją roślinną. Ponadto żebra oparto na silnie rozczłonkowanym gzymsie impostowym arkady oddzielającej sklepienia obu pomieszczeń. Nawa pierwotnie zwieńczona była stropem drewnianym, w XVI wieku zastąpionym późnogotyckim sklepieniem sieciowym, opartym na wspornikach figuralnych.
Stan obecny
Nowożytne przebudowy jedynie w niewielkim stopniu zatarły pierwotny kształt budowli. Ograniczyły się one do przystawienia do nawy i wieży po stronie południowej szeregu przykrytych wspólnym dachem pomieszczeń. Poszerzeniu uległy niestety otwory okienne w południowej ścianie nawy i wieży oraz wydłużeniu w ścianie północnej nawy (w związku z umieszczeniem tam empory w XVI wieku). W prezbiterium i dolnej kondygnacji wieży zachowały się pierwotne sklepienia krzyżowo – żebrowe ze zwornikami i służkami. Ponadto warty uwagi jest portal południowy, natomiast na ciosach tworzących ościeża okienne widoczne są liczne znaki, pozwalające zapoznać się z organizacją pracy średniowiecznych kamieniarzy. Jedni wykonywali skomplikowane geometrycznie ciosy przesklepień otworów (znak węgielnicy), a inni ciosy dolne (kombinacje strzałek).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku (miejscowości S-Ż) i na Łużycach, Wrocław 1994.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Warszawa 1955.