Historia
Kościół św. Mikołaja w Jeleninie (Herswelde w 1299 roku, później Hirschfelde) zbudowany został w ostatniej ćwierci XIII wieku. W okresie pełnego gotyku powiększony został o wieżę, natomiast pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia założone zostały późnogotyckie sklepienia w nawie i w prezbiterium, a okna przekształcone w stylistyce późnogotyckiej. W 1540 roku kościół przejęty został przez społeczność ewangelików, której służył do 1668 roku. Kolejnymi właścicielami byli jezuici oraz augustianie, którzy zarządzali kościołem aż do kasacji dóbr zakonnych w 1810 roku. W XVIII stuleciu przekształcono okna kościoła i dobudowano do niego kruchtę i zakrystię. Około 1900 roku budowlę częściowo regotyzowano, co związane było z przekształceniem zwieńczenia wieży w stylistyce neogotyckiej. Po II wojnie światowej, w latach 1975-1976, przeprowadzono prace remontowe kościoła.
Architektura
Kościół zbudowany został z kamieni polnych łączonych wapienną zaprawą, przy użyciu także niewielkich ilości cegieł w obramieniach okiennych. Usytuowano go pośrodku osady, na niewielkim wzniesieniu opadającym ku gościńcowi przecinającemu wieś. Otrzymał wydłużoną, prostokątną w planie nawę o wewnętrznych wymiarach 15,1 x 9,3 metra oraz węższe i niższe, czworoboczne prezbiterium po stronie wschodniej, posiadające wymiary 7,7 x 5,8 metra. W okresie późnego gotyku kościół powiększono o smukłą wieżę po zachodniej stronie nawy.
Wnętrze kościoła pierwotnie oświetlały wąskie, obustronnie rozglifione okna o półkolistych lub lancetowatych zwieńczeniach i bardzo małych prześwitach, przeprute w ścianach nawy i prezbiterium. Wyróżniało się wschodnie okno w prezbiterium, także wąskie i obustronnie rozglifione, ale dużo wyższe, sięgające w partię szczytową. Po dwa okna znajdowały się w południowych ścianach nawy i prezbiterium, a co nieczęste kolejne trzy umieszczono w elewacji północnej. Wejście prowadzące przez ostrołuczny, profilowany portal zlokalizowano mniej więcej pośrodku południowej ściany nawy. Nawa początkowo przykryta była płaskim, drewnianym stropem, prezbiterium zaś drewnianą kolebką.
W okresie późnogotyckim nad prezbiterium założono dwuprzęsłowe sklepienie krzyżowe oraz zamurowano okno północne. Żebra sklepienia opuszczono w narożnikach oraz pośrodku ścian bez pośrednictwa konsol. Przęsła rozdzielono żebrem jarzmowym, zaś żebra ukośne spięto zwornikami. Nawa otrzymała wówczas sklepienie sieciowe, podparte pośrodku na dwóch ośmiobocznych filarach z masywnymi cokołami, przez co uzyskała układ dwunawowy. Założenie tego sklepienia spowodowało także konieczność zamurowania okien późnoromańskich oraz przeprucie nowych, późnogotyckich. Żebra sklepienia sieciowego zarówno na filary jak i na ściany wtopiono płynnie, bez wsporników.
Stan obecny
Do czasów współczesnych dobrze zachował się układ wczesnogotyckich murów z częścią otworów okiennych. Przetrwało w pierwotnej formie, choć obecnie zamurowane, okno wschodnie prezbiterium, jedno okno w południowej ścianie prezbiterium, okno północne w prezbiterium, oraz zamurowane okna w nawie. Okna późnogotyckie niestety zostały przekształcone w okresie nowożytnym, a bryłę kościoła przysłonięto nowymi przybudówkami: zakrystią od północy i kruchtą od południa. We wnętrzu przetrwało sklepienie późnogotyckie, zaś na ścianach szczytowych prezbiterium widać otynkowane powierzchnie, które wyznaczały zasięg pierwotnej drewnianej kolebki. Spośród średniowiecznego wyposażenia zobaczyć można tryptyk z przełomu XV i XVI wieku oraz kamienne sakramentarium z około 1475 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku, t. 2, Wrocław
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.