Historia
Kościół św. Mikołaja w Jeleninie (Herswelde w 1299 roku, później niem. Hirschfelde) zbudowany został w ostatniej ćwierci XIII wieku. W okresie pełnego gotyku powiększony został o wieżę, natomiast pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia założone zostały późnogotyckie sklepienia w nawie i w prezbiterium, a okna przekształcone w stylistyce późnogotyckiej. W 1540 roku kościół przejęty został przez społeczność ewangelików, której służył do 1668 roku. Kolejnymi właścicielami byli jezuici oraz augustianie, którzy zarządzali kościołem aż do kasacji dóbr zakonnych w 1810 roku. W XVIII stuleciu przekształcono okna kościoła i dobudowano do niego kruchtę i zakrystię. Około 1900 roku budowlę częściowo regotyzowano, co związane było z przekształceniem zwieńczenia wieży w stylistyce neogotyckiej. Po II wojnie światowej, w latach 1975-1976, przeprowadzono prace remontowe kościoła.
Architektura
Kościół zbudowany został z kamieni polnych łączonych wapienną zaprawą, przy użyciu także niewielkich ilości cegieł w obramieniach okiennych. Usytuowano go pośrodku osady, na niewielkim wzniesieniu opadającym ku gościńcowi przecinającemu wieś. Otrzymał wydłużoną, prostokątną w planie nawę o wewnętrznych wymiarach 15,1 x 9,3 metra oraz węższe i niższe, czworoboczne prezbiterium po stronie wschodniej, posiadające wymiary 7,7 x 5,8 metra. W okresie późnego gotyku kościół powiększono o smukłą wieżę po zachodniej stronie nawy.
Wnętrze kościoła pierwotnie oświetlały wąskie, obustronnie rozglifione okna o półkolistych lub lancetowatych zwieńczeniach i bardzo małych prześwitach, przeprute w ścianach nawy i prezbiterium. Wyróżniało się wschodnie okno w prezbiterium, także wąskie i obustronnie rozglifione, ale dużo wyższe, sięgające w partię szczytową. Po dwa okna znajdowały się w południowych ścianach nawy i prezbiterium, a co nieczęste w średniowieczu kolejne trzy umieszczono w elewacji północnej. Wejście prowadzące przez ostrołuczny, profilowany portal zlokalizowano mniej więcej pośrodku południowej ściany nawy. Nawa początkowo przykryta była płaskim, drewnianym stropem, prezbiterium zaś drewnianą kolebką, ze względu na wysokie okno wschodnie.
W okresie późnogotyckim nad prezbiterium założono dwuprzęsłowe sklepienie krzyżowe oraz zamurowano okno północne. Żebra sklepienia opuszczono w narożnikach oraz pośrodku ścian bez pośrednictwa konsol. Przęsła rozdzielono żebrem jarzmowym, zaś żebra ukośne spięto zwornikami. Nawa otrzymała wówczas sklepienie sieciowe, podparte pośrodku na dwóch ośmiobocznych filarach z masywnymi cokołami, przez co uzyskała układ dwunawowy. Założenie tego sklepienia spowodowało także konieczność zamurowania okien późnoromańskich oraz przeprucie nowych, późnogotyckich. Żebra sklepienia sieciowego zarówno na filary jak i na ściany wtopiono płynnie, bez wsporników.
Stan obecny
Do czasów współczesnych dobrze zachował się układ wczesnogotyckich murów z częścią otworów okiennych. Przetrwało w pierwotnej formie, choć obecnie zamurowane, okno wschodnie prezbiterium, jedno okno w południowej ścianie prezbiterium, okno północne w prezbiterium, oraz zamurowane okna w nawie. Okna późnogotyckie niestety zostały przekształcone w okresie nowożytnym, a bryłę kościoła przysłonięto nowymi przybudówkami: zakrystią od północy i kruchtą od południa. We wnętrzu przetrwało sklepienie późnogotyckie, zaś na ścianach szczytowych prezbiterium widać otynkowane powierzchnie, które wyznaczały zasięg pierwotnej drewnianej kolebki. Spośród średniowiecznego wyposażenia zobaczyć można tryptyk z przełomu XV i XVI wieku oraz kamienne sakramentarium z około 1475 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku, t. 2, Wrocław
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.