Historia
Nie ma pewności kiedy w Jeleniej Górze wzniesiono pierwszy kościół parafialny. Wiadomo jedynie, iż dokument książęcy z 1288 roku wymienił jako świadka plebana jeleniogórskiego o imieniu Henricus, oraz że kościół spłonął w 1303 roku. Nie jest również znana gotycka budowla powstała w czasie renowacji za rządów Henryka Jaworskiego w latach 1304-1346.
Wielką przebudowę, a właściwie budowę nowego kościoła rozpoczęto około 1380 – 1400, kiedy to wzniesiono prezbiterium i mury obwodowe korpusu nawowego. Następnie w pierwszej połowie XV wieku ukończono nawy oraz dobudowano zachodnią wieżę (ta ostatnia sądząc po wewnętrznych przyporach mogła być jednak starsza niż korpus nawowy). Na koniec w drugiej połowie XV wieku zasklepiono prezbiterium i nawę główną. Nie są znani fundatorowie tej nowej budowli, można jedynie przypuszczać, iż przy jej budowie działał lokalny warsztat śląski, gdyż wzmianki o malarzach i muratorach z Jeleniej Góry pojawiały się w XV wieku na obszarze całego Śląska.
W 1549 roku dach oraz wieża zostały zniszczone przez pożar. Odbudowano je w trakcie kolejnych trzech lat, przy czym w trakcie prac poświadczeni zostali mistrzowie: Lucas ze Świdnicy oraz Hans Körner. W 1634 roku kościół uszkodził kolejny pożar, na szczęście jednak sklepienia ocalały i uchroniły wnętrze od zniszczenia. Budynek był już wówczas użytkowany przez protestantów. W 1654 roku wrócił w ręce katolików za sprawą sprowadzonych do miasta jezuitów, z inicjatywy których dokonano również renowacji. W pierwszej połowie XVIII wieku przeprowadzono barokizację wnętrza oraz dostawiono od południa nowożytną kaplicę, a w XIX stuleciu i parokrotnie po drugiej wojnie światowej poddano świątynię remontom.
Architektura
Kościół usytuowano we wschodniej części lokacyjne miasta, blisko miejskich murów obronnych, które obejmowały łukiem od północnego – wschodu przykościelny cmentarz. Wzniesiono go z kamienia łamanego z użyciem ciosów piaskowcowych do wykonania detali architektonicznych (żeber, wsporników, portali, cokołów, ościeży okiennych).
Kościołowi jeleniogórskiemu nadano formę orientowanej względem stron świata bazyliki z pięcioprzęsłowym, trójnawowym korpusem nawowym oraz długim, piecioprzęsłowym prezbiterium, równym wysokością nawie głównej i zakończonym od wschodu wielobocznie (jego wydłużona forma nawiązywała do prezbiteriów XIII wiecznych kościołów zakonów żebraczych, a prawie kwadratowy, szeroki korpus nawowy typowy był dla kościołów śląskich). Do północnej ściany prezbiterium przystawiono trójprzęsłową, dwupiętrową przybudówkę z zakrystią na dole, a od południa w narożu korpusu i prezbiterium dwuprzęsłową kaplicę, otwartą do nawy arkadą. Fasadę zachodnią poprzedziła wieża na planie kwadratu, w przyziemiu otwarta arkadami, natomiast w górnych kondygnacjach ośmioboczna. Zaraz obok niej usytuowano wieloboczną wieżyczkę z klatką schodową. Całość budowli wzmocniono licznymi przyporami, opięto cokołem i gzymsami (kapnikowy, koronujący).
Od zachodu w przyziemiu wieży umieszczono gotycki, uskokowy portal o bogatym profilowaniu. Kolejny portal znalazł się w elewacji południowej prezbiterium – uskokowy, zwieńczony rzeźbionym tympanonem, archiwoltą ujętą w ośli grzbiet i bogato zdobionymi niszami po bokach, niegdyś mieszczącymi rzeźbione figury. Nad tymi ostatnimi umieszczono koronkowe baldachimy ze sterczynami ozdobionymi kwiatonami, a wzdłuż krawędzi ozdobionymi ząbkami. Figury w tympanonie umieszczono na osobnych konsolach. Otrzymały one dość nieforemne proporcje, o wielkich rękach i dużych głowach, korespondujących z nieczytelną budową ciała ukrytą pod fałdami szat. Jako najbardziej ozdobny, portal południowy prawdopodobnie służył jako główne wejście w pierwszej fazie budowy kościoła, gdy ceremonie odbywały się w ukończonym prezbiterium, a korpus nawowy wciąż był jeszcze wznoszony. Kolejny, dużo skromniejszy portal wiódł do kościoła od północy, być może na osi po stronie południowej pierwotnie odpowiadał mu kolejny. Ostatnie średniowieczne portale umieszczone były na południu we wschodnim przedłużeniu nawy bocznej oraz na północny w zakrystii.
Otwory okienne kościoła otrzymały różne formy, ale w większości ostrołukowe, umieszczone w rozglifionych niszach i opatrzone kamiennymi maswerkami (motywy trójliścia i rybich pęcherzy, jedynie okno zachodnie w nawie południowej otrzymało bardziej rozbudowany maswerk). Z mniejszych gotyckich elementów architektury zastosowano dwie wnęki ścienne z dekoracyjnymi obramieniami: jedną od północy przy ołtarzu głównym, drugą w przyporze przy północnej, zewnętrznej ścianie (została tam umieszczona wtórnie).
Wewnątrz arkada łuku tęczowego otrzymała formę ostrołukową, bogato profilowaną, podobnie jak arkady międzynawowe. Nawę główną i prezbiterium zwieńczono późnogotyckim sklepieniem sieciowym, wspartym na krótkich służkach zakończonych wspornikami w kształcie ludzkich i diabelskich masek. Nawy boczne, zakrystia, kaplica południowa oraz przyziemie wieży otrzymały sklepienia krzyżowo-żebrowo.
Górną kondygnację północnej dobudówki mieszczącą się ponad zakrystią również sklepiono i otwarto dwoma ostrołucznymi arkadami do wnętrza prezbiterium. Na dole, na poziomie podłogi arkady umieszczono dekoracyjny gotycki ganek, powtarzający na zmianę motyw ostrołucznego laskowania z rombami. W środku nad wspornikami, a pod dolnym gzymsem osadzono przekątnikowo tarczę herbową z namalowanym orłem piastowskim. Galeria ta zwana chórem mieszczańskim lub emporą garncarską łączyła się bezpośrednio z wnętrzem piętra, jak też z kręconymi schodami założonymi w grubości muru.
Pierwotnie w korpusie nawowym sklepienia podtrzymywały mocno profilowane, niemal rombowe w planie filary z bogato rozczłonkowanymi łękami międzyfilarowymi (jak zachowany północny w pierwszym przęśle). W kolejnej fazie, być może po nieznanej katastrofie budowlanej, postanowiono zmienić filary na ośmioboczne i równocześnie uprościć podłucza arkad. Ostatecznie regularność zaburzono zwężoną formą przęsła zachodniego nawy głównej, w które dodatkowo przeniknęły dwie masywne przypory czworobocznej wieży (być może ta ostatnia była starsza od korpusu nawowego i ograniczyła rozbudowę kościoła w kierunku zachodnim).
Stan obecny
Kościół zachował układ przestrzenny i w większości bryłę z XIV/XV wieku. Elementem całkowicie nowożytnym jest aneks kapliczny po południowej stronie nawy bocznej, mała kaplica osadzona między przypory prezbiterium po stronie południowo – wschodniej, obły aneks na styku zakrystii i prezbiterium, płytka kruchta przy zachodniej ścianie nawy północnej oraz hełm wieży zachodniej. Zachowały się średniowieczne, odnawiane w trakcie późniejszych renowacji portale wejściowe, maswerkowe okna, gzymsy. Wnętrze choć uległo częściowej barokizacji zachowało późnogotyckie sklepienia a zwłaszcza cenną emporę nad zakrystią (chór mieszczański).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Rozpędowski J., Różycka E., Jelenia Góra, Warszawa 1975.