Historia
Kamienne miejskie mury obronne zaczęto wznosić w Jeleniej Górze (Cervinusmons, Hirschberg) najprawdopodobniej w połowie XIV wieku, choć zapewne już w XIII wieku miasto było otoczone suchą fosą i obwarowaniami drewniano-ziemnymi. Pierwsza wzmianka o nich pojawiła się w dokumencie z 1341 roku. Książę Henryk jaworski zezwolił w nim na wybudowanie karczmy „poza murami miejskimi” (extra muros civi), co może się jednak odnosić do konstrukcji drewniano-ziemnej, jak i całkowicie murowanej. Husyci oblegający miasto w 1427 roku najpewniej zostali powstrzymani już przez obwarowania murowane. Pierwsze poświadczenie istnienia murów miało miejsce w źródłach pisanych dopiero w 1480 roku.
Doświadczenia wojenne z okresu wojen husyckich oraz rozwój broni palnej w XV wieku skłoniły mieszczan do modernizacji umocnień miasta. Prawdopodobnie pod koniec XV stulecia rozpoczęto budowę drugiego, zewnętrznego obwodu murów wzmocnionego przysadzistymi bastejami. W 1506 roku Jelenią Górę opisywano jako niewielkie, ale dobrze ufortyfikowane miasto. Pankracy Geier w 1521 roku wyraźnie zaznaczył, że miasto posiadało podwójne mury obronne, otoczone fosą z mostem zwodzonym przy każdej bramie.
Wojna trzydziestoletnia z pierwszej połowy XVII wieku i zniszczenia miasta w jej trakcie nie pozostały bez wpływu na fortyfikacje. Weduty z drugiej połowy tamtego stulecia wskazują, iż z powodu zwiększenia donośności nowożytnej artylerii przed starymi obwarowaniami usypano wówczas dodatkowe ziemne wały. Ostatecznie średniowieczne mury miejskie straciły znaczenie obronne w końcu XVIII wieku i wówczas też zaczęto je rozbierać, zwłaszcza w miejscach w których przeszkadzały one w rozwoju miasta. W 1837 całkowicie rozebrano bramę Długą, następnie przedbramie bramy Zamkowej, a od końca lat 20-tych XIX wieku zdemontowano większość murów i zasypano fosy.
Architektura
Obwód murów miejskich założono na planie o kształcie nerkowatym, ze stroną północną przylegającą do krawędzi stoku opadającego ku rzece Bóbr. Z pozostałych stron miasto otoczono fosą o szerokości od 10 do 20 metrów i głębokości około 4 metrów. Dodatkowym zabezpieczeniem od zachodu była rzeka Kamienna wpadająca do Bobru po północno – zachodniej stronie miasta. Odcinki fos przybrały nazwy od bram miejskich, a naturalny stok od północy nazywano Jelenim.
Wewnętrzny mur głównego obwodu miał około 7-8 metrów wysokości, a jego grubość na koronie sięgała 1,5 metra (w przyziemiu 2 metry grubości). U góry zaopatrzony był w chodnik dla straży i osłonę w postaci przedpiersia z krenelażem, w późniejszym okresie zastąpionym zadaszonym gankiem wzdłuż którego znajdowały się otwory strzelcze. Ponadto obwód wzmacniały półkoliste baszty, otwarte od strony miasta, wysunięte przed lico muru, rozstawione w odstępach co 20-30 metrów (odległość strzału z kuszy). Były one wyższe od muru obronnego o około 3 metry i początkowo podobnie jak on zwieńczone krenelażem. W późniejszym okresie instalowano na nich zadaszenia, prawdopodobnie część baszt otrzymała także zamknięcia od strony miasta. Liczba baszt wewnętrznego pierścienia obwarowań zmieniała się w różnych okresach i wynosiła od 24 do 36.
Przed murem wewnętrznym, w odległości od 5,5 do 7,5 metra, od przełomu XV i XVI wieku znajdował się niższy mur zewnętrzny. Posiadał on zaledwie 2,5 metra wysokości, a grubość jego murów nie przekraczała 0,6 metra. W obwodzie zewnętrznym umieszczono 9 baszt, czy też bastei, przystosowanych do użycia broni palnej, a dzięki temu mogących znajdować się w większych odstępach, co około 100 metrów. Przed nimi znajdowała się sucha fosa o szerokości od 13 do 16 metrów i głębokości 5,5 do 6,5 metra.
Do miasta prowadziły trzy bramy miejskie. Na zachodzie brama Zamkowa, na wschodzie brama Wojanowska i na południu brama Ulicy Długiej. Od północy Jelenia Góra nie posiadała bramy, gdyż z tej strony znajdowała się wysoka skarpa rzeki Bóbr, uniemożliwiająca zbudowanie dogodnego dojazdu, a jednocześnie stanowiąca dodatkowe zabezpieczenie miasta. Każda z bram była przejazdem bramnym przeprutym w niskim budynku, flankowanym jednostronnie przez wysoką cylindryczną wieżę. Wieża Zamkowa otrzymała w przyziemiu średnicę 7,8 metra, a grubość jej murów przekraczała 1,5 metra. Część walcowa wieży została podzielona wewnątrz na 5 kondygnacji, przy czym na trzecim i czwartym piętrze umieszczono otwory strzelcze w kształcie krzyża. Przy wieży znajdował się budynek bramny, a w nim dwie zamykane bramy, oddalone od siebie o 17 metrów, zabezpieczone dodatkowo kratą oraz mostem zwodzonym. Podobne zabezpieczenia znajdowały się przy bramie Wojanowskiej. Jej wieża otrzymała ponad 34 metry wysokości oraz średnicę 7,2 metra, natomiast mur zbudowano o grubości od 2,5 na dole do 1,5 metra na wyższych kondygnacjach. Nie zachowała się tylko wieża bramy Długiej, którą chronił barbakan.
Stan obecny
Do dziś zachowały się tylko niewielkie odcinki murów miejskich oraz wieża bramy Zamkowej (nadbudowana pod koniec XVI wieku), wieża bramy Wojanowskiej (obecnie zwieńczona renesansowym hełmem) i baszta Grodzka. Przy wieży Zamkowej zachował się południowy mur przedbramia z gotyckim kamiennym wspornikiem wkomponowanym w dekoracyjny maswerk, natomiast przy bramie Wojanowskiej podłużna basteja z XVI wieku. Fragmenty murów zachowały się również pomiędzy ul. Długą a basztą bramy Zamkowej, na odcinku murów na północ od bramy Zamkowej oraz za kościołem parafialnym.
pokaż wieżę Wojanowską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Łaborewicz I., Mury miejskie, czyli jak mieszczanie dbali o swoje bezpieczeństwo, „Biuletyn Jeleniogórski”, nr 6, 2008.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Przyłęcki M., Mury obronne miast Dolnego Śląska, Wrocław 1970.
Rozpędowski J., Różycka E., Jelenia Góra, Warszawa 1975.