Historia
Zamek w Jaworze według tradycji pierwotnie był ośrodkiem kasztelańskim, choć nie trafił do spisów kasztelani z XII-XIII wieku. Pełnił natomiast funkcję strażniczą przy pobliskiej przeprawie na Nysie Szalonej. Pierwsze założenie składające się z wieży obronno – mieszkalnej otoczonej drewniano – ziemnymi obwarowaniami, powstało być może w latach dwudziestych XIII wieku, a najpewniej w drugiej połowie tamtego stulecia. Wówczas to, prawdopodobnie z inicjatywy księcia Bolka I Surowego, rozpoczęto budowę murowanego zamku, połączonego z kamiennymi murami miejskimi wzmiankowanymi w 1286 roku. Zapewne obydwie inwestycje powstawały równocześnie, gdyż Jawor w latach 1278 – 1287 stanowił dla Bolka I główną siedzibę.
Po podziale Śląska na dzielnice zamek stał się od 1301 do 1346 roku warownią samodzielnego księstwa jaworskiego. Pod nieobecność książąt podległym okręgiem zawiadywał starosta grodowy, a zamkiem kasztelan, od XIV wieku burgrabia lub jego zastępca. W 1278 roku zarządcą zamku w Jaworze był Henryk. W latach 1304-1309 urząd starosty sprawował Hannemann, w latach 1347-1377 funkcję burgrabiego jaworskiego, zarządzającego lennem zamkowym, pełnił Peczolde von Betschow, a w latach 1377-1396 Gunther Ronow. Podczas rządów Henryka I jaworskiego, Bolka II i księżnej Agnieszki najczęściej spotykanymi na urzędach książęcych byli przedstawiciele rodziny Sedlitzów, która przybyła na Śląsk na przełomie XIII i XIV wieku. Burgrabiowie mieli kontrolować stan techniczny zamku, finansować prace budowlane i rozliczać wykorzystane środki, a także egzekwować obowiązki poddanych. Po śmierci księżnej Agnieszki w 1392 roku i wygaśnięciu linii świdnicko-jaworskiej, Jawor przejęli starostowie królów czeskich.
W 1408 roku miano na zamku prowadzić bliżej nieznane prace budowlane, podjęte z inicjatywy cesarza. W pierwszej ćwierci XV wieku wzmiankowano na zamku kaplicę, dla której w 1418 roku książę legnicki Ludwik II uposażył ołtarz. Pod koniec XV wieku lenne przynależności zamku stały się własnością dziedziczną. W 1497 roku prawa do lenna zamkowego zatwierdzono żonie burgrabiego von Penczke, zaś w 1559 roku nowy starosta musiał zamieszkać na zamku w Świdnicy, bo warownia jaworska była w rękach niejakiego Melchiora von Seidliza. W kolejnych latach zamek przechodził z rąk do rąk jako zastaw, przez co odbywające się w nim od 1393 roku sejmy prowincji i sądy ziemskie musiano przenieść do klasztoru bernardyńskiego.
Zamek był wielokrotnie przebudowywany i niszczony, między innymi w latach 1510 – 1538, z powodu pożaru w 1552 roku, po 1568 roku i po zniszczeniach z okresu wojny trzydziestoletniej. Przebudowy te ujednoliciły bryły budynków i zatarły całkowicie pierwotne cechy stylowe oraz elementy obronne. Zamek stale pozostawał pod zwierzchnictwem lennym władców panujących nad Śląskiem, stanowiąc miejsce sejmików księstwa. W 1746 roku utracił jednak funkcje reprezentacyjne, gdyż z woli króla pruskiego założono na zamku zakład dla psychicznie chorych, a potem więzienie, które funkcjonowało aż do roku 1956.
Architektura
Zamek usytuowano na zachodnim krańcu miasta, przy stromej skarpie ponad terasą rzeczną Nysy Szalonej, w zakolu kanału Młynówki. Południowo – zachodnią część starego miasta w Jaworze, którą zajął zamek, stanowił we wczesnym średniowieczu oblewany wodami rzeki półwysep. Dodatkowym walorem naturalnym tego miejsca była wspomniana skarpa północnego brzegu rozlewiska o kilkumetrowej wysokości.
XIII-wieczny zamek był rozległym założeniem na planie nieregularnego trójkąta, otoczonym obwodem drewniano – ziemnych wałów. Jego najstarszy element stanowiła niewielka, prostokątna w planie wieża o wymiarach 6,3 x 7,6 metra, umieszczona pośrodku dziedzińca o średnicy około 30 metrów. Była ona konstrukcji drewnianej, wzniesiona na kamiennych fundamentach. Niedługo później po jej północno – zachodniej stronie wzniesiono nieco większą, w całości murowaną wieżę o wymiarach 10 x 11 metrów, także otoczoną obwałowaniami drewniano – ziemnymi.
W trzeciej ćwierci XIII wieku wały przekształcono w kamienny mur obronny sprzężony z murem miejskim. Otrzymał on masywne rozmiary grubości około 2,2 metra i otaczał obszerny dziedziniec o powierzchni około 4 tysięcy metrów kwadratowych. Wjazd do zamku wiódł od wschodu, zaś po stronie południowej mogła znajdować się wieża. Główny dom mieszkalny o wymiarach 9×29 metrów stał od strony północno – zachodniej i stanowił zarazem kurtynę muru obronnego. Dlatego jego elewacja północno – zachodnia otrzymała mury grube na aż 2,5 metra oraz rozglifione otwory strzelcze. Budynek był podpiwniczony i miał dwie izby na każdym piętrze, w przyziemiu sklepione kolebkowo. Drugi dom znajdował się od południa i podzielony był na sześć wąskich pomieszczeń z osobnymi wejściami od strony dziedzińca. Prawdopodobnie pełniły one funkcje gospodarcze. Pozostałe zabudowania były drewniane. Całość, usytuowana na półwyspie, została odcięta od reszty terenu miejskiego ziemnym wałem i fosą.
Rozbudowy z XIV-XV wieku polegały na powiększeniu zabudowy mieszkalnej, między innymi przez dobudowanie kolejnej kondygnacji do skrzydła południowego. W jego wschodniej części umieszczono zamkową kaplicę. Około 1510 roku w narożu północno – zachodnim stanęła basteja artyleryjska, powstała w ramach wzmacniania zamku zewnętrznym niskim murem obronnym oraz rozbudowywania miasta o drugi pierścień muru. Basteja otrzymała 13 metrów długości, oraz dwie kondygnacje z działobitniami które flankowały kurtyny zamku i murów miejskich oraz ostrzeliwały przedpole zamku.
Stan obecny
W zamku, będącym niegdyś ważną warownią Śląska, ciężko dopatrzeć się dziś jego średniowiecznych początków. Całkowicie przebudowany, utracił gotycki, a nawet renesansowy charakter, przy czym jedynymi zachowanymi murami średniowiecznymi, oprócz ukrytych pod tynkami murów obwodowych zamku, są dziś ściany skrzydła zamku będącego tzw. Wysokim Domem z drugiej połowy XIV wieku. Wyróżnia się także dawna basteja w początku XVI wieku w narożniku północno – zachodnim. Co gorsza zamek jaworski pozostaje zaniedbany i nieremontowany. W ostatnich latach przeprowadzono jedynie restaurację wieży w której urządzono punkt widokowy na miasto.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chorowska M., Dudziak T., Jaworski K., Kwaśniewski A., Zamki i dwory obronne w Sudetach. Tom II, księstwo jaworskie, Wrocław 2009.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Rybotycki J., Jawor, pradzieje i średniowiecze, Wrocław 2015.
Rybotycki J., Zamek piastowski w Jaworze, Jawor 1988.