Historia
Klasztor bernardynów w Jaworze został założony na życzenie węgierskiego króla Macieja Korwina. W 1485 roku obserwanci zostali zaproszeni przez biskupa waradyńskiego Jana Filipca, pełniącego urząd starosty księstwa świdnicko – jaworskiego, który wybudował zespół klasztorny z własnych funduszy na działce przekazanej przez radę miejską. Kościół został konsekrowany już w 1489 roku w obecności księcia Kazimierza cieszyńskiego, natomiast w 1492 roku rada miejska przekazała teren pod budowę, czy też rozbudowę klasztoru. Zakonników sprowadzono do miasta z Głogowa, pod przewodnictwem pierwszego gwardiana Aleksandra.
W okresie reformacji konwent podupadł, zaś rada miejska starała się przekształcić budynki klasztorne w miejsce do opieki nad biednymi. W 1556 roku w klasztorze znajdować się już miał tylko jeden zakonnik, dlatego w 1565 roku zabudowania przejęło miasto, które urządziło w nich protestancką szkołę parafialną. Bernardyni powrócili do Jawora dopiero w 1638 roku, po odzyskaniu klasztoru dzięki poparciu cesarza Ferdynanda III. Z rozkazu namiestnika Georga von Stahrenberga, braciom zwrócono także zbiory biblioteki zakonnej, przechowywane w czasie ich nieobecności w archiwum ratusza miejskiego.
W 1811 roku, w wyniku kasaty zakonu bernardynów, zabudowania klasztorne stały się własnością państwa, które umieściło w nich arsenał wojskowy i areszt. W kolejnych latach zabytkowe budynki stopniowo degradowało wykorzystywanie za szpital, warsztaty, magazyny, wozownię czy zakład przemysłowy. W okresie 1945-1967 dawny klasztor nie był w ogóle użytkowany i popadł w ruinę. Dopiero w 1966 postanowiono zaadoptować go do celów muzealnych, dzięki czemu do 1986 roku przeprowadzono generalny remont i prace konserwatorskie.
Architektura
Klasztor bernardyński usytuowano w południowej części Jawora, a więc zgodnie z częstą średniowieczną praktyką dokładnie po przeciwnej stronie kościoła farnego, blisko miejskich murów obronnych. Fasada konwentu zwrócona była ku jednej z głównych ulic miejskich łączących się z narożnikiem rynku. Od strony wschodniej klauzura sąsiadowała z obwarowaniami miejskimi, przy czym w najbliższej klasztoru baszcie miał zostać w przyziemiu wykonany przepust, poprzez który zakonnicy mieli korzystać z wody w fosie miejskiej. Zespół zabudowań, składający się z kościoła i trzech skrzydeł otaczających wirydarz, wzniesiono z cegły i kamienia łamanego, z użyciem ciosów piaskowca do utworzenia detali architektonicznych.
Kościół uzyskał formę trójnawowej, czteroprzęsłowej hali o wymiarach 22,6 x 14,3 metra, z wydłużonym, zakończonym poligonalnie prezbiterium po stronie wschodniej (które pierwotnie prawdopodobnie było starszą kaplicą z początku XV wieku). Prezbiterium uzyskało wymiary 11,3 x 7 metrów. Po północno – wschodniej stronie nawy na początku XVI wieku umieszczono smukłą czworoboczną wieżę o niewielkiej w średniowieczu wysokości. Elewacje podzielono horyzontalnie gzymsem cokołowym i kapnikowym, wertykalnie natomiast przyporami. Charakterystyczną cechą kościoła był zachodni, trójkątny szczyt, zdobiony sterczynami i tynkowanymi na biało blendami. Prostokątne blendy zostały podzielone na wzór kratownic okiennych oraz zamknięte półkoliście i odcinkowo. Kościół oświetlały wysokie, ostrołukowe, dwudzielne okna z maswerkami o motywach trójliści i rybich pęcherzy, przebite jedynie od północy i w trzech ścianach wieloboku. Szerokie okno ostrołukowe z laskowaniem, czterodzielne, przepruto także w fasadzie zachodniej. Po stronie południowej, gdzie znajdowały się zabudowania klauzury, okien nie było. W zachodnim przęśle umieszczono dwa portale: po stronie północnej do korpusu, a po stronie południowej do klasztoru. Główne wejście prowadziło do kościoła od zachodu.
Wewnątrz kościoła nawy podzielono ośmiobocznymi filarami, postawionymi na cokołach z profilowanymi bazami. Nawa główna otrzymała sklepienie gwiaździste, czteroramienne, zaś w nawach bocznych i prezbiterium zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe. Żebra opuszczono w korpusie na wsporniki ostrosłupowe i baldachimowe z dekoracją maswerkową. W prezbiterium spływy żeber utworzono bez konsol, z równymi podcięciami. Wszędzie przęsła rozdzielono żebrami jarzmowymi. Zworniki miały formy koliste, w prezbiterium dekorowane rozetą, monogramem i herbem miasta. Obie części kościoła rozdzielono ostrołukową arkadą tęczy, fazowaną od połowy wysokości. Na początku XVI wieku wnętrze prezbiterium i nawy głównej ozdobiono malowidłami sklepiennymi. Pola sklepienne pokryto motywami wici roślinnych, wyłaniających się ze środka sklepienia i wypełniających całą jego powierzchnię. Stylizowanym ornamentom nadano różnorodne kształty, ale formy łodyg, kwiatów i dzbanuszków przedstawiono w wąskiej gamie kolorystycznej, z dominacją czerwieni, zieleni, błękitów, fioletów i ugrów. Łodygi malowano w kolorze zielonym, z kolei zwinięte liście w żółtym i błękitnym. Polichromowane były również żebra sklepienia, pomalowane czerwoną lub szarą farbą, podzielone pasami koloru czarnego lub szarego. Na południowej ścianie nawy umieszczone zostały malowidła figuralne, złożone z ośmiu scen pasyjnych.
Zabudowania klasztorne usytuowano po południowej stronie kościoła, wokół czworobocznego wirydarza o wymiarach 12,5 x 8 metrów, otoczonego sklepionymi krużgankami. Na południe od prezbiterium w skrzydle wschodnim znalazła się prostokątna zakrystia, przykryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym opartym na kamiennych wspornikach zdobionych tarczami herbowymi, ze zwornikiem o formie rozety. Przy niej mieścił się zakończony trójbocznie na wschodzie kapitularz o wymiarach 7,5 x 4,7 metra, przykry krzyżowo-żebrowym sklepieniem, którego piaskowcowe żebra pokryto dekoracją malarską mająca imitować dzielone fugami cegły. Dalej znajdowały się schody na piętro, wraz z umieszczonym pod nimi karcerem. Na piętrze znajdowało się trójprzęsłowe dormitorium, także sklepione krzyżowo – żebrowo. Skrzydło południowe mieściło na parterze dwa duże pomieszczenia – wschodni refektarz oraz dodatkowy refektarz lub salę do pracy braci (na jej ścianie znalazło się malowidło ścienne z fragmentami sceny z Ostatniej Wieczerzy). Z tą ostatnią sąsiadowała spiżarnia połączona z piwnicą oraz zapewne kuchnia. W skrzydle zachodnim na dolnej kondygnacji znajdowała się między innymi rozmównica natomiast na piętrze trzy pomieszczenia wraz z korytarzem nad krużgankiem. Z jednej z tych sal, przykrytej sklepieniem krzyżowo – żebrowym, prawdopodobnie korzystał gwardian lub wikariusz podczas nauczania nowicjuszy. Od wschodniego skrzydła klasztornego biegł w kierunku murów miejskich kryty ganek z XVI wieku, będący prawdopodobnie przejściem do dawnych latryn przy murze obronnym.
Stan obecny
Kościół klasztorny zachował późnogotycki układ i bryłę, a przede wszystkim okazały szczyt zachodni. Oryginalna jest kamieniarka okienna, jedynie część lasek i futryn, przede wszystkim w dolnych partiach, jest nowa i pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Wcięcia widoczne wewnątrz w szczytowej części łuków okien związane są ze zmianą funkcji kościoła na arsenał, z którego powodu zamontowane zostały kraty. W obu częściach kościoła zachowały się sklepienia, wraz ze zwornikami, wspornikami i spływami żeber (częściowo rekonstruowanymi). Gotyckie portale i sklepienia widoczne są również w szeregu pomieszczeń klauzury. Najbardziej rzucające się w oczy nowożytne modyfikacje kościoła to kruchta zachodnia i górna partia wieży. W zabudowaniach klasztornych zmiany dotknęły zwłaszcza wnętrz skrzydeł południowego i zachodniego.
Muzeum Regionalne mieszczące się obecnie w budynkach poklasztornych posiada bogate zbiory archeologiczne, geologiczne, etnograficzne, militarne i dawnego rzemiosła. W gotyckich wnętrzach kościoła poklasztornego oglądać możemy sztukę sakralną oraz cykl gotycko-renesansowych polichromii o tematyce pasyjnej. W dawnym wirydarzu mieści się wystawa poświęcona rzemiosłu cechowemu, z bogatymi zbiorami ślusarstwa, konwisarstwa, złotnictwa oraz piernikarstwa. We wnętrzu kościoła na południowej ścianie nawy bocznej zachowały się fragmenty polichromii ściennej z przełomu XV i XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.
Pierścionek B., Architektura gotyckich klasztorów franciszkanów obserwantów w Polsce XV-XVI wieku, Wrocław 2009.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Smirnowa L., Kilka uwag na temat architektury polskich klasztorów bernardyńskich [w:] Dziedzictwo architektoniczne. Rekonstrukcje i badania obiektów zabytkowych, red. E.Łużyniecka, Wrocław 2017.