Historia
Bracia zakonu augustiańskiego przybyli na Pomorze w 1260 roku z inicjatywy Barnima I oraz biskupa kamieńskiego Hermana von Gleichen. Pierwszym miejscem pobytu zakonników było Wkryujście (Ueckermünde), jednak na skutek skarg augustianów na zbytnie odosobnienie i marne warunki w 1276 roku przeniesiono ich do Tatyni, a oficjalnie między 1328 i 1331 do Jasienicy. Te ostatnie przenosiny prawdopodobnie rozpoczęto już dużo wcześniej, około 1307 roku, ale bez zgody księcia Barnima III. W nowym miejscu początki także były trudne, gdyż do niechęci dworu książęcego oraz oddalenia od domu macierzystego, co powiązane było z brakiem kontroli przełożonych i dyscypliny wśród kanoników, dołączył się pożar z 1333 roku, a także późniejsza o trzy lata rezygnacja z urzędu proboszcza Ertmara.
Reformy konwentu jasienickiego podjął się biskup kamieński Fryderyk von Eicksted oraz proboszcz kolegiaty szczecińskiej Henryk Świętoborzyc. Z domu macierzystego w Neumünster przysłano nowego proboszcza i przeora, rozpoczęto też odbudowę klasztoru, który jak wówczas odnotowano, składać się miał w chwili pożaru z murowanego kościoła, murowanego skrzydła z refektarzem i dormitorium, a także szpitala, browaru i domu proboszcza. Funkcjonować miał też wodociąg, młyn, stajnie i inne budynki gospodarcze. Odbudowę wsparł w 1344 roku książę Barnim III, który przekazał zakonnikom ziemie obejmujące Stare Warpno z Zatoką Warpieńską i Puszczę Wkrzańską w rejonie jeziora Karpińskiego. Dochody czerpano też z kilku okolicznych karczem, uregulowano rzekę Gunicę na której założono młyn, uprawiano chmiel, hodowano owce i świnie. Wpływy oprócz odbudowy pozwoliły nowemu proboszczowi Eckhardowi zakupić 25 manuskryptów, które zapoczątkowały bogatą bibliotekę klasztorną.
W połowie XIV wieku sytuacja klasztoru ustabilizowała się, tak że mógł on pomieścić średnio 16 osób i przystąpić do rozbudowy gotyckiego kościoła, z którego do tamtego okresu udało się wznieść tylko prezbiterium. Nawa dobudowana została około przełomu XIV i XV wieku. Prawdopodobnie planowano jeszcze budowę wieży, ale nie udało się jej zrealizować. Być może wpływ na to miał przeprowadzony jeszcze pod koniec XIV stulecia napad na Jasienicę rycerzy rabusi, którzy ukradli najcenniejsze naczynia i sprzęty. Szkody zobowiązał się wynagrodzić książę Świętobór I i jego syn, nadając zakonnikom w 1409 roku prawo połowów ryb na Zalewie Szczecińskim. Utracili oni jednak ten przywilej na parę lat na skutek bliżej nieznanej niesubordynacji. Oprócz tego incydentu w XV wieku musiało dochodzić do innych sporów między klasztorem a dworem książęcym, gdyż w 1486 roku Bogusław X rozwiązał jasienicką wspólnotę. W miejsce wydalonych kanoników sprowadził nowych, również reguły augustiańskiej, ale z klasztoru z Mühlenbeck.
Wraz z nastaniem reformacji konwent w Jasienicy rozwiązano. Jego dobra przejęła rodzina książęca, która w 1538 roku zabudowania klasztorne oddała pod zarząd Joachima von Trampe. Zaadoptował on klasztor na siedzibę wykorzystywaną przez władców w czasie polowań w pobliskiej puszczy, na co dzień wykorzystywaną przez administrację dóbr. Po wymarciu dynastii Gryfitów w 1637 roku, domena jasienicka spustoszona została działaniami wojny trzydziestoletniej. Następnie namiestnik króla szwedzkiego przebudował dawny klasztor, urządzając w nim browar, owczarnię, obory i łaźnię. W 1735 roku rozebrano prezbiterium kościoła klasztornego, w trakcie przebudowy wzniesiono również wieżę przy fasadzie zachodniej kościoła, a w przekształconym na pałac klasztorze utworzono w 1775 roku rezydencję Elżbiety Brunszwickiej, żony króla Fryderyka II. W 1858 roku przeprowadzono gruntowny remont kościoła połączony z budową neogotyckiego prezbiterium. Pod koniec XIX wieku wieżę uszkodziło uderzenie pioruna, natomiast okres wojen światowych przetrwał on wraz z klasztorem bez większych zniszczeń. Niestety w późniejszych latach zabytek zaczął popadać w ruinę.
Architektura
Kościół klasztorny z przełomu XIV i XV wieku był budowlą ceglaną, orientowaną względem stron świata, składającą się z jednonawowego, trójprzęsłowego korpusu oraz bardzo długiego, pięcioprzęsłowego prezbiterium, charakterystycznego dla budowli klasztornych, węższego od nawy i zakończonego prostą ścianą. Prawdopodobnie po stronie zachodniej planowano wznieść szeroką wieżę, ale zamierzenia tego w średniowieczu nie zrealizowano. Nietypowo usytuowano zakrystię, nie w skrzydle wschodnim jak to najczęściej preferowano w klasztorach, ale po południowej stronie przy pozbawionej krużganka ścianie kościoła.
Wystrój elewacji kościoła był skromny, ograniczający się do rytmu ostrołukowych, trójdzielnych okien o surowym profilu ościeży ze sfazowanymi krawędziami. Przypory nawy wzorem architektury mieszczańskiej zostały wciągnięte do wnętrza świątyni, gdzie utworzono pomiędzy nimi płytkie kaplice. Przypuszczalnie rozwiązanie to zaczerpnięto ze szczecińskiego kościoła św. Jakuba, gdzie po raz pierwszy na Pomorzu zostało wprowadzone w tamtejszym prezbiterium. Zarówno prezbiterium jak i nawę kościoła klasztornego w Jasienicy zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi.
Zabudowania klasztorne przystawione były do kościoła po stronie południowej, w pobliżu strumienia wpadającego do Odry i Zalewu Szczecińskiego. Składały się z dwóch prostopadłych względem siebie, prostokątnych w planie skrzydeł, z których starsze wschodnie stykało się z prezbiterium na wysokości drugiego i trzeciego przęsła. Były one jednotraktowe, dwukondygnacyjne i wyposażone w krużganek od strony wewnętrznego wirydarza. Krużganek na wirydarz zwrócony był szerokimi, ostrołukowymi arkadami. Po stronie zachodniej dziedziniec był otwarty, gdyż nie wybudowano trzeciego skrzydła zamykającego klasyczny układ claustrum.
Skrzydło wschodnie posiadało wymiary 13 x 32 metry. Mieściło w przyziemiu południowej części jednoprzestrzenny refektarz, po stronie północnej mógł natomiast znajdować się kapitularz, połączony bezpośrednio z prezbiterium kościoła za pomocą portalu o profilowanych ościeżach. Z wnętrzem kościoła skomunikowany był również siedmioprzęsłowy krużganek przy skrzydle wschodnim, dostępny od strony wirydarza dwoma profilowanymi półwałkowymi kształtkami wejściami, umieszczonymi w przęśle piątym i siódmym licząc od północy. Osobny portal ze sfazowanymi narożami prowadził z krużganka do refektarza. Piętro skrzydła wschodniego przypuszczalnie mieściło dormitorium.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachował się korpus nawowy kościoła, zwieńczony nowożytną wieżą zbudowaną w konstrukcji ryglowej i poprzedzony neogotycką kruchtą. Niestety pierwotne prezbiterium zostało w całości rozebrane. Zabudowania klasztorne znajdują się obecnie w stanie trwałej, ale dość zaniedbanej ruiny, składającej się z murów obwodowych skrzydła wschodniego i południowego. W latach 60-tych XX wieku ich górne kondygnacje zostały zdemontowane, lecz wśród pozostawionych części wciąż dojrzeć można wiele oryginalnych detali architektonicznych, między innymi trójdzielne blendy w ostrołukowych arkadach, czy portal prowadzący do refektarza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kalita-Skwirzyńska K., Jasienica, Szczecin 2003.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Randow, Stettin 1901.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.