Historia
Kościół wzniesiony został na przełomie XI i XII wieku, prawdopodobnie z fundacji Władysława Hermana lub Bolesława Krzywoustego. Według legendy św. Idzi miał wysłuchać próśb Bolesława i przyczynić się swoim wstawiennictwem do przyjścia na świat długo oczekiwanego przez księcia potomka, w podziękowaniu za co władca ufundował kościół. Po raz pierwszy świątynia odnotowana została w dokumencie z 1145 roku, kiedy to przekazano wzmiankę o nadaniu kościoła św. Idziego przez Bolesława Krzywoustego klasztorowi w Trzemesznie (wraz z dwoma wsiami, karczmami oraz dochodami z przewozu przez Pilicę), choć ów akt nadania w rzeczywistości był falsyfikatem stworzonym przez mnichów w XIII wieku, prawdopodobnie na podstawie starszych zapisków.
Kościół wzniesiony został w ważnym miejscu, przy przeprawie przez rzekę na szlaku łączącym Mazowsze z Małopolską. Pełnił funkcje parafialne dla miejscowej osady do 1520 roku. Wtedy to w centrum miasteczka wybudowano kościół św. Michała, a romańska świątynia z czasem podupadła. Wizytacje kościelne z 1610 i 1712 roku wskazywały, iż był jeszcze wówczas okresowo użytkowany.
W okresie nowożytnym stan kościoła św. Idziego systematycznie się pogarszał, zwłaszcza po przeznaczeniu na magazyn przez władze pruskie w 1793 roku. W połowie XIX budowla była już porzucona, a pod koniec tamtego stulecia znajdowała się w stanie ruiny. Renowację z 1912 roku zaprzepaściły zniszczenia spowodowane działaniami militarnymi I wojny światowej. Odbudowę przeprowadzono w latach 1936 – 1937 według projektu Wilhelma Henneberga.
Architektura
Kościół został wzniesiony z ciosów czerwonego piaskowca o niezbyt dużych, zróżnicowanych rozmiarach, z większymi blokami wzmacniającymi naroża, oraz z jaśniejszego, miększego, lepiej podatnego na obróbkę piaskowca, wykorzystanego do utworzenia detali architektonicznych. Usytuowano go na lekkiej pochyłości terenu, tuż przy urwistej, południowej krawędzi płaskowyżu, piętrzącego się około 30 metrami wysokości nad doliną rzeki Pilicy. Niegdyś kościół otoczony był cmentarzem, zapewne ogrodzonym w celu ochrony przed zwierzętami.
Budowla pierwotnie składała się z prostokątnej w planie nawy o wymiarach wnętrza 5,2 x 10,2 metra, zakończonej od wschodu płytką, półkolistą apsydą o promieniu 1,8 metra, oraz z cylindrycznej wieży o średnicy 3,7 metra, usytuowanej na osi, po stronie zachodniej. Elewacje rozczłonkowane były jedynie niewielkimi, półkoliście zamkniętymi, rozglifionymi oknami. Portal wejściowy do nawy o prostych ościeżach i gładkim tympanonie umieszczono po stronie północnej. W koronie murów nawy i apsydy, pod okapami dachów poprowadzony był fryz arkadowy.
Wewnątrz zachodnią cześć nawy zajmowała empora, wspierająca się na dwóch arkadach opartych na środkowym filarze i przyściennych pilastrach. Dostępna była kręconymi, kamiennymi schodami we wnętrzu wieży, które dochodziły tylko do poziomu posadzki empory. Cechą charakterystyczną było to, że wnętrze wieży łączyło się z trybuną nie wąskim przejściem, ale otwierało się szeroką i wysoko zawieszoną arkadą. Empora była podsklepiona dwoma przęsłami sklepienia krzyżowego, natomiast posadzkę tworzyły ceramiczne płytki o wymiarach 12 x 12 cm, pokryte reliefową dekoracją.
Stan obecny
Kościół zachował romańskie mury obwodowe oraz zasadniczo przestrzenny układ wnętrza, ale jego bryła uległa nowożytnym przekształceniom, zwłaszcza w trakcie odbudowy Henneberga, który wprowadził wiele elementów wcześniej obcych architekturze kościoła. Wieża pierwotnie była niższa o jedną kondygnację, po stronie północnej dostawiono zakrystię, a apsyda i ściana południowa nawy musiały zostać odbudowane po zniszczeniach z okresu pierwszej wojny światowej, przy czym w zrekonstruowanej apsydzie pominięto okno. Efektem nowożytnych prac jest zrekonstruowany fryz arkadkowy, okna, empora i posadzka, odtworzone na podstawie znalezionych w okresie międzywojnia reliktów. Oryginalne płytki posadzkowe znajdują się w lapidarium umieszczonym w zakrystii, obok innych oryginalnych detali, takich jak trzon kolumny, czy arkadki fryzu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Lechowicz Z., Olędzki M., Dawne dzieje Inowłodza, Łódź 2004.
Morawiński J., Kościół romański św. Idziego w Inowłodzu, Warszawa 1938.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.