Historia
Lokacja miasta Iława (Eylau) miała miejsce w 1305 roku z rąk komtura Dzierzgonia, Siegharda von Schwarzburg. Już w 1317 roku komtur Luther von Braunschweig odnowił i powiększył przywilej miejski, choć nie wspomniano o uposażeniu miejscowej fary. Budowa kościoła rozpoczęła się prawdopodobnie około 1320 roku, a cztery lata później po raz pierwszy wspomniano w źródłach pisanych o miejscowym plebanie imieniem Andras.
Prace budowlane nad kościołem rozpoczęto od prezbiterium i wieży, po czym około końca pierwszej połowy XIV wieku przystąpiono do wznoszenia murów obwodowych korpusu, być może pierwotnie planowanego jako trójnawowy (na co wskazywałaby duża szerokość i półfilar północny przy arkadzie tęczy). Korpus budowano w dwóch fazach, począwszy od części południowej, a kończąc na północnej w drugiej połowie XIV wieku. Wtedy też ukończona została wieża, podwyższona o dwie górne kondygnacje.
Pierwotnie świątynia funkcjonowała pod wezwaniem św. Mikołaja i pełniła w Iławie rolę głównego kościoła miejskiego o funkcji parafialnej. Mimo że parafia znajdowała się pod patronatem krzyżackim, faktyczną opiekę nad kościołem sprawowali miejscowi mieszczanie, z radą miejską na czele. To zapewne oni fundowali wyposażenie wnętrza, dbali o konieczne, doraźne remonty, czy prace wynikające ze zwykłego, codziennego użytkowania.
Wczesnonowożytne modernizacje średniowiecznej budowli rozpoczęły się w połowie XVI wieku. W 1550 roku przebudowano w stylistyce renesansowej wieżę kościoła, w 1624 roku dostawiono kruchtę od strony północnej, zaś w latach 1642 – 1643 naprawiono dachy. W następnych stuleciach kościół był parokrotnie remontowany i przebudowywany, zwłaszcza po pożarach z lat 1706 i 1753, pod koniec XIX wieku i w 1900 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został z cegły na cokole z granitowych głazów, w południowo – wschodnim narożniku obwarowanego miasta tak, że nawa od strony południowej a prezbiterium i wieża od strony wschodniej były przedłużeniem kurtyn. Świątynia usytuowana została na wywyższeniu terenu, którego stoki opadały na południu ku jezioru. Zbiornik wodny otaczał miasto także od zachodu, a po północnej stronie Iławy łączył się z rzeką Iławką.
Kościół uzyskał formę orientowaną, składającą się z jednonawowego korpusu na planie prostokąta o wymiarach 14,7 x 20 metrów, oraz węższego i niższego prezbiterium wielkości 8 x 11,7 metrów, również na rzucie prostokąta, przystawionego nieco niesymetrycznie z lekkim odchyleniem ku północy. Ponadto przy prezbiterium od strony północnej dostawiono czworoboczną wieżę o wysokości około 27 metrów i wymiarach podstawy 3,2 x 5,5 metra, sąsiadującą od zachodu z dwuprzęsłową zakrystią. To rzadkie usytuowanie wieży być może wynikało z bliskości murów obronnych i pierwotnej funkcji strażniczo – obronnej wieży, która oczywiście funkcjonowała także jako dzwonnica. Konieczność dostosowania kościoła do przebiegu murów obronnych wpłynęła zapewne także na nieprawidłowości w układzie nawy i prezbiterium (prosta elewacja południowa nawy, a odchylone od osi prezbiterium).
Korpus i prezbiterium budowli opięto przyporami, a ich ściany podzielono smukłymi oknami o ostrołukowych zamknięciach. Ściany nawy udekorowano fryzem opaskowym poprowadzonym pod gzymsem podokapowym oraz przykryto ją dwuspadowym dachem opartym na trójkątnych szczytach sterczynowych: zachodnim sześcioosiowym z dwoma środkowymi blendami równej wysokości, oraz wschodnim z jedynie dwoma krótkimi blendami. Na elewacjach prezbiterium zabrakło tynkowanego fryzu, ale oprócz wysokich okien rozdzielono jego ścianę wschodnią ostrołucznymi blendami. Ponadto od wschodu prezbiterium zamknął okazały szczyt, przedzielony w czterech osiach lizenami przechodzącymi w sterczyny, pomiędzy którymi utworzono otynkowane blendy. Elewacje wieży także ozdobiono tynkowanymi wnękami, płycinami i oknami różnej wielkości.
Do wnętrza kościoła prowadziły dwa gotyckie, bogato profilowane portale ostrołukowe: zachodni na osi korpusu oraz północy. Wnętrze prezbiterium prawdopodobnie było przykryte sklepieniem, także nad zakrystią rozłożono dwa nieco trapezowate przęsła sklepienia krzyżowo – żebrowego, a w przyziemiu wieży dwa przęsła kwadratowe sklepienia krzyżowo – żebrowego. Na piętro wieży wchodziło się pierwotnie schodami w północnej ścianie prezbiterium. Wszystkie siedem kondygnacji powyżej parteru rozdzielały płaskie, drewniane stropy, przy czym nad drugim piętrem mur utworzył szeroką wewnętrzną odsadzkę, na której spoczęła drewniana konstrukcja dzwonnicy, wznosząca się swobodnie w wieży na wysokość 14,5 metrów, bez żadnego połączenia z murem. Dzięki tej konstrukcji, często spotykanej w kościołach pruskich, drgania podczas bicia dzwonów przenoszone były na dolne, grube mury wieży.
Stan obecny
Kościół iławski, obecnie pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, jest przykładem dość dobrze zachowanej gotyckiej fary o pierwotnym układzie przestrzennym zniekształconym jedynie nowożytną kruchtą zachodnią i przedsionkiem północnym na styku nawy i zakrystii. Przemurowane i odnowione zostały szczyty nawy, szczyty wieży zmodernizowano w okresie renesansu, a na piętro wieży przebito nowe wejście zewnętrzne z dostawionymi schodami. Okna prezbiterium pierwotnie zaczynały się niżej. We wnętrzu nie zachowały się gotyckie sklepienia oprócz tych w zakrystii i przyziemiu wieży. Wysokie walory artystyczne budowli niestety nieco utraciły po przeprowadzeniu mało fachowego remontu na początku XX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann H., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Niesiobędzki, W., Zamki, pałace, dwory i inne zabytki powiatu iławskiego: przewodnik historyczno-krajoznawczy, Iława 2003.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Rosenberg, Danzig 1906.