Historia
W pierwszej połowie XIII wieku Gubin (Guben) był znaczącym skupiskiem osadniczym o charakterze rzemieślniczo – handlowym, co zawdzięczał położeniu przy przeprawie przez Nysę Łużycką, na ważnym trakcie z Wielkopolski do zachodnich rejonów Łużyc i dalej do Niemiec. Rozwojowi osady sprzyjało poświadczone od 1211 roku prawo składu soli. W drugiej dekadzie XIII wieku z inicjatywy Henryka Brodatego nastąpiła lokacja miasta, uzupełniona w 1235 roku przywilejami prawa magdeburskiego z nadania Henryka Dostojnego, margrabiego Miśni i Łużyc. Prawdopodobnie wkrótce po wydaniu tego aktu przystąpiono do budowy pierwszych, jeszcze drewniano – ziemnych obwarowań.
Pierwsza wzmianka źródłowa dotycząca obwarowań miejskich, odnotowała w 1301 roku wał ziemny z palisadą i poprzedzającą je fosą. W 1311 roku margrabia Waldemar nadał miastu przywileje, z których wpływy do miejskiej kasy miały wspomóc budowę muru obronnego. Murowany obwód obronny wzniesiono w XIV wieku, a dalsze prace przy rozbudowie prowadzono w XV i XVI stuleciu. Już w 1319 roku odnotowano, iż ceglane mury odparły atak wojsk czeskich Jana Luksemburskiego, co wskazywałoby na wyjątkowo szybko przeprowadzony proces budowy.
W średniowieczu utrzymanie fortyfikacji w dobrym stanie należało do obowiązków cechów. Związane to było z dużymi nakładami finansowymi, zwłaszcza gdy planowano przeprowadzić także modernizacje. W przedsięwzięciach tych cechy wspierali rządzący oraz rada miejska, którzy na rozbudowę przeznaczali zazwyczaj dochody z podatków i ceł, a także uchwalali różnego rodzaju ulgi dla uczestniczących w pracach budowlanych. W Gubinie renowację i wzmocnienie obwarowań przeprowadzono w latach 1523 – 1544 na fali zagrożenia tureckiego przeprowadzono, przy czym skupiono się głównie na poprawie obronności bram miejskich. Pogłębiona została także fosa.
Od czasu wojny trzydziestoletniej w pierwszej połowie XVII wieku, fortyfikacje Gubina zaczęły być przestarzałe na skutek szybkiego rozwoju artylerii. W kolejnych latach mury obronne podupadły i zaczęły być zastawiane nielegalnie wznoszoną zabudową mieszkalną i gospodarczą. W 1676 roku zawaliła się podmyta powodzią baszta przy bramie Krośnieńskiej. Pod koniec XVIII wieku stan techniczny pozostałych partii fortyfikacji był tak zły, że zaczęto je rozbierać. Prace rozbiórkowe prowadzono także w pierwszej połowie XIX stulecia.
Architektura
Miasto założone zostało na wschodnim brzegu rzeki Nysy Łużyckiej, tuż poniżej wpadającej do niej rzeki Lubszy, która otoczyła Gubin od północy i wschodu. Jedyną nie chronioną naturalną barierą wodną stronę południową zabezpieczono fosą, napełnianą wodami Lubszy i połączoną z Nysą. Obszar zajętej przez miasto terasy rzecznej ograniczony był ponadto od północy i wschodu wyższymi o około 50 metrów wzniesieniami zwanymi Pagórkami Gubińskimi, stwarzającymi możliwość uprawy winorośli, ale niekorzystnymi z militarnego punktu widzenia.
Po włączeniu w granice miasta osiedli rozrzuconych wokół pierwotnej osady, obwarowania utworzyły w planie kształt zbliżony do nieregularnego pięcioboku o zaokrąglonych narożnikach. Obejmowały one obszar wielkości około 13 ha, z czworobocznym placem rynkowym pośrodku, tradycyjnie połączonym w narożnikach z głównymi drogami wiodącymi ku bramom (jedynie północno – zachodnia prowadziła na mniejszy targ drzewny). Od północy, południa i zachodu mur miejski oddzielony był od zwartej zabudowy jedynie wąską uliczką podmurną, ułatwiającą dostęp do fortyfikacji. Na wschodzie natomiast zabudowa był luźniejsza, a obwarowania zapewne sąsiadowały z ogrodami miejskimi.
Mury obronne miały około 7 metrów wysokości. Wzmocnione były 31 basztami, które miały formę prostokątnych, rozmieszczonych dość regularnie na całym obwodzie wykuszy, wysuniętych przed sąsiednie kurtyny i otwartych od strony miasta. Wznoszenie dzieł obronnych tego typu wiązało się z mniejszymi kosztami, przyspieszało proces budowy oraz chroniło przez zabarykadowaniem się po ewentualnym zajęciu odcinka obwarowań przez przeciwnika, narażonego na ostrzał od strony miasta. Ponadto w kluczowych dla obronności miasta miejscach, w narożnikach oraz przy bramach, w pierwszej połowie XVI wieku wzniesione zostały baszty pełne, cylindryczne.
Do miasta wiodły trzy bramy: Klasztorna po stronie południowo – zachodniej, Krośnieńska na północnym – wschodzie i Ostrowska na południowym – wschodzie. Bramę Klasztorną ulokowano nad rzeką Nysą, bramę Krośnieńską skierowano w stronę przeprawy przez Lubszę, natomiast Ostrowską przy drodze prowadzącej przez Lubsko i Żary na Śląsk. W latach 1523 – 1544 wszystkie bramy wzmocniono przedbramiami z zewnętrznymi, cylindrycznymi basztami czy też bastejami.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie niewielkie fragmenty obwarowań, pośród których znajduje się tzw. baszta Dziewicza wraz z krótkimi odcinkami muru obronnego we wschodniej części dawnego obwodu, usytuowana w zakolu ulicy Drukarskiej i Dąbrowskiego, na terenie prywatnej posesji. Ponadto na południowym – wschodzie zachowała się wieża bramy Ostrowskiej z około 1523-1530 (zwana także Grubą Wieżą), znajdująca się pośrodku ulicy 3 Maja. W pobliżu tej ostatniej widoczne są również pozostałości dawnego przedbramia bramy Ostrowskiej z XVI wieku. Elementem XIX-wiecznym jest w całości fragment muru z furtą flankowaną pseudobasztami, wzniesiony przy skwerze na ulicy Dąbrowskiego.
pokaż wieżę bramy Ostrowskiej na mapie
pokaż basztę Dziewiczą na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, pozostałości zespołu murów miejskich, J.Sawiński, nr 1570, Gubin 2005.
Gander K., Geschichte der Stadt Guben, Guben 1925.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.