Historia
Pierwsze wzmianki o gubińskim kościele parafialnym, który pierwotnie posiadał wezwanie św. Wawrzyńca, odnotowane zostały w 1324 roku, choć już w 1253 roku wzmiankowany był miejscowy proboszcz. Nie ma pewności kiedy wzniesiony został późnoromański kościół, być może około 1235 roku kiedy to Gubin otrzymał przywilej lokacyjny, choć kształt trójnawowej bazyliki z apsydami pozwalałby na wcześniejsze datowanie. W przywileju z 1235 roku mowa była o ulgach podatkowych z powodu pożaru miasta, dlatego być może nie był to pierwszy przywilej lokacyjny, a Gubin wraz z kościołem farnym powstał nieco wcześniej.
W drugiej połowie XIII wieku, ze względu na kolejny pożar przebudowano prezbiterium kościoła, natomiast na początku XIV wieku lub jeszcze pod koniec XIII stulecia, częściowo ze względu na zniszczenia wywołane trzęsieniami ziemi, a częściowo ze względu na powiększenie populacji miasta, pierwotny kościół zaczęto rozbierać, w celu rozpoczęcia budowy nowego kościoła gotyckiego. Zaczęto od wznoszenia korpusu nawowego, lecz dalsze prace przerwały wojny husyckie w 1429 roku, dlatego budowa ciągnęła się aż do XVI wieku. Do 1508 roku ukończono okazałe prezbiterium, a w latach 1519 – 1560 wzniesiono późnogotycki korpus nawowy. W międzyczasie w 1520 roku rozebrano dwie romańskie wieże, budując nową, pojedynczą, pośrodku zachodniej fasady. Na koniec wzniesiono nowe filary w zachodniej części korpusu i założono późnogotyckie sklepienia, w efekcie czego powstał jeden z najokazalszych kościołów na Dolnych Łużycach.
Wnętrze świątyni było kilkukrotnie przebudowywane, między innymi w 1594 i 1706 roku oraz w latach 1842-1844, jednak zasadniczy kształt budowli przetrwał do XX wieku. Podczas II Wojny Światowej świątynia uległa zniszczeniu i mimo późniejszych starań władz miejskich nie udało się jej przywrócić do dawnej świetności. Zabezpieczona została jako trwała ruina.
Architektura
Pierwotny kościół z XIII wieku był orientowaną względem stron świata późnoromańską budowlą, wzniesioną z cegły w układzie wendyjskim na fundamencie z kamieni eratycznych. Posiadał formę trójnawowej bazyliki z dwoma wieżami po stronie zachodniej oraz z prezbiterium o szerokości zbliżonej do nawy głównej, zamkniętym po stronie wschodniej półkolistą apsydą. Apsydami zakończone były również na wschodzie nawy boczne. W drugiej połowie XIII wieku prezbiterium wydłużono ku wschodowi, zamykając go już ścianą prostą, bez apsydy. Po jego północnej i południowej stronie znajdowały się aneksy, najpewniej zakrystia i kaplice.
W XIV wieku korpus kościoła miał kształt halowej budowli trójnawowej z wnętrzem podzielonym ośmiobocznymi filarami na prostokątne przęsła, prawdopodobnie przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Na ośmioboczne filary nałożono od strony naw bocznych i nawy głównej lizeny, przechodzące profilem wokół arkad. Po zachodniej stronie korpusu znajdowała się jeszcze dwuwieżowa fasada po starszej bazylice, na wschodzie zaś prosto zakończone prezbiterium z przełomu XIII i XIV wieku.
Kościół późnogotycki otrzymał formę trójnawową, halową. Czteroprzęsłowy korpus połączono z tej samej szerokości trójnawowym i także halowym prezbiterium z obejściem zamkniętym poligonalnie. Wnętrze prezbiterium obiegł wieniec kaplic, od północy znalazła się zakrystia, a od zachodu sześciokondygnacyjna, zwieńczona attyką wieża. Jej elewacje zostały ozdobione licznymi blendami i osiągnęły wysokość 53 metrów. Kościół otrzymał imponujące gabaryty: ponad 64 metry długości i kubaturę 38 tyś. m3. Prezbiterium miało 29,2 metry długości, 22,7 metra szerokości, zaś korpus 25,5 metra długości oraz 11,5 metra szerokości, przy czym sama nawa główna otrzymała 7 metrów szerokości i 20,5 metra wysokości.
Zewnętrzne elewacje kościoła były dwupoziomowe. Dolną część zajmowały wspomniane kaplice przykryte jednospadowymi dachami i przeprute w gładkich ścianach ostrołukowymi oknami. Nad kaplicami wznosiła się wysoka ściana nawy bocznej rozczłonkowana przyporami o kilku uskokach. Na osi ściany pomiędzy przyporami umieszczono wysokie okna: czterodzielne w prezbiterium i nieco węższe, trójdzielne w korpusie. Dach nakrywający trzy nawy był wysoki. Kościół posiadał cztery wejścia. Jedno wiodło od północy do prezbiterium, po jednym znajdowało się od północy i południa w zachodnim przęśle naw bocznych korpusu oraz pojedynczy portal po stronie zachodniej.
Wnętrza kościoła późnogotyckiego zwieńczono sklepieniami. Nawa główna miała sklepienie sieciowe, nawy boczne prezbiterium także sklepienie sieciowe, lecz odpowiednio zmodyfikowane nad obejściem, a nad nawami korpusu znajdowały się sklepienia gwieździste o bogatym rysunku żeber. Podobnie sklepione zostało przęsło w przyziemiu wieży, natomiast w dwóch kaplicach zastosowano sklepienia kryształowe (w pozostałych założono urozmaicone układy żeber o formach sieciowych i krzyżowych).
Ściany boczne kościoła były dwupoziomowe z niskimi i szerokimi arkadami kaplic w przyziemiu oraz wysokimi arkadami wnęk okiennych nad nimi, za wyjątkiem północnej ściany korpusu. Między niszami okiennymi znajdowały się wewnętrzne przypory z przejściami, ze służką na środku w części prezbiterialnej. Służki wieńczyły ceramiczne głowice w formie głów o indywidualnych rysach. Sieć żeber spływająca na filary prezbiterium opierała się na ceramicznych wspornikach w formie głów. Jedynie nawa północna korpusu miała nad arkadami przyziemia gładką ścianę z oknami. Żebra dekoracyjnych sklepień gwiaździstych wtapiały się w ściany i filary korpusu bez wsporników.
Stan obecny
Do dzisiaj zachowały są mury obwodowe kościoła na całej ich wysokości wraz z przyporami i filarami, a ponadto wieża, zakrystia z dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, oraz kaplice między przyporami, zabezpieczone daszkami i przekryte sklepieniami gwiaździstymi i sieciowymi. Z detali architektonicznych zachowały się głowice służek i wsporniki z maskami, fragmenty żeber sklepiennych oraz portal zachodni. Przekształceniu uległy w pierwszej połowie XIX wieku okna w kaplicach oraz portale wejściowe po stronie północnej i południowej. W ostatnich latach budowla poddana została częściowej restauracji, w efekcie której udostępniono do zwiedzania wieżę kościelną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.