Historia
Osada Grzywna po raz pierwszy wzmiankowana była w 1285 roku, kiedy świadkiem na dokumencie był niejaki Gynzelinus z Grzywny. W 1293 roku wieś „willa Grybna Theutonicali” stała się własnością biskupstwa włocławskiego w zamian za oddane zakonowi krzyżackiemu posiadłości między Golubiem a Ostrowitem. Ponieważ w dokumencie tej transakcji nie odnotowano wzmianki o prawie patronatu, przypuszczać można, iż kościół jeszcze wówczas nie istniał i że został ufundowany przez biskupa kujawskiego Wisława przed 1300 rokiem. Wówczas to w źródłach pisanych pojawił się już Mikołaj, pleban z Grzywny. Nie wiadomo, czy kościół poniósł jakieś szkody w trakcie wojen polsko – krzyżackich z XV wieku lub późniejszych konfliktów polsko – szwedzkich. W XIX wieku rozebrana została drewniana część średniowiecznej wieży, natomiast w 1906 roku wybudowano nową wieżę murowaną.
Architektura
Kościół św. Katarzyny wzniesiony został jako wydłużona i bardzo równomiernie zaprojektowana budowla, z pojedynczą nawą na planie prostokąta o wymiarach 22,2 x 11 metrów, z węższym i niższym prezbiterium po stronie wschodniej, wielkości 7,8 x 8,5 metra, oraz z zakrystią przy północnej ścianie prezbiterium. Około połowy XIV wieku dobudowana została od zachodu czworoboczna wieża o wymiarach 5,1 x 6,7 metra, murowana jedynie na poziomie przyziemia, wyżej konstrukcji drewnianej.
Mury kościoła wzmocnione zostały od zewnątrz przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem, a pozostałymi prostopadłymi do osi wzdłużnej. W nawie podzieliły one dłuższe boki po trzy odcinki, każdy wypełniony jednym oknem, ostorłucznym, obustronnie rozglifionym. Prezbiterium podzielone zostało przyporami na dwa prostokątne przęsła, z dwoma oknami od południa i jednym pośrodku ściany wschodniej. Po stronie północnej prezbiterium okien nie było gdyż całą jego długość zajęła zakrystia.
Dwuspadowy dach nawy oparto na trójkątnych szczytach, z których zachodni ozdobiono trzema ostrołukowymi blendami o piramidalnym układzie, reprezentującymi najstarszy przykład z grupy szczytów tego rodzaju. Szczyt wschodni prezbiterium dla odmiany pozostawiono zupełnie gładki, co również stanowiło rys archaiczny i nawiązanie do najwcześniejszego okresu wiejskiego budownictwa sakralnego. Ponadto na fasadzie zachodniej umieszczone były terakotowe rzeźby o wysokości 58 cm (Maria na tronie z dzieciątkiem, Maria Magdalena, św. Katarzyna i św. Barbara).
Wejście do nawy wiodło portalem zachodnim oraz portalem południowym, dość nietypowo przesuniętym ku wschodniemu krańcowi ściany. Obydwa otrzymały uskokowe i ostrołuczne formy. Wewnątrz dwuprzęsłowe prezbiterium nakryte zostało sklepieniem krzyżowo – żebrowym, o niespotykanym na ziemi chełmińskiej, archaicznym, trójkątnym profilu żeber ze ściętym noskiem.
Stan obecny
Kościół w Grzywnie, jeden z najstarszych zachowanych na ziemi chełmińskiej, posiada układ przestrzenny i bryłę z okresu średniowiecza, ale bez drewnianej partii wieży zachodniej, której przyziemie służy za kruchtę. Ponadto wieża po stronie północnej i kruchta południowa są dodatkami nowożytnymi, a okna kościoła niestety zostały powiększone. Przetrwały gotyckie portale w nawie i dawnej wieży, oraz terakotowe rzeźby fasady z połowy XIV wieku, dziś schowane wewnątrz prezbiterium kościoła. W ścianie wschodniej, pod oknem ujrzeć można XIV-wieczny fryz przedstawiający dwugłowego jelenia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Thorn, red. J.Heise, Danzig 1889.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom XI, zeszyt 16, powiat toruński, red. T.Chrzanowski, M.Kornecki, Warszawa 1972.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.