Historia
Pierwsze wzmianki o Grzybnie jako o krzyżackim folwarku pojawiły się w 1293 i 1381 roku (Gribna Theutonicalis). Początkowo należał on do komturstwa unisławskiego, a następnie do komturstwa starogrodzkiego, z czasem przekształcając się w wieś rolniczą. W 1445 roku Grzybno wspomniane zostało w źródłach pisanych jako wieś kościelna pod nazwą Slavonica Griffna, później zaczęto używać nazwy niemieckiej Griebenau.
Parafia w Grzybnie została założona prawdopodobnie przez Krzyżaków na przełomie XIII oraz XIV wieku i najpewniej w tym okresie rozpoczęto budowę kościoła św. Michała. Prace nad nim trwały do około pierwszej ćwierci XIV wieku, lecz już pod koniec XIV lub na początku XV wieku, przed rozpoczęciem długotrwałych wojen polsko – krzyżackich, przebudowano go przy użyciu cegły.
W 1454 roku Jan Bażyński oraz Związek Pruski nadali wieś wraz z kościołem burmistrzowi Chełmna Piotrowi Bischofsheim, natomiast od 1505 roku Grzybno stało się własnością biskupów chełmińskich. W XVII wieku przebudowano zakrystię, prawdopodobnie w ramach większej renowacji po bliżej nieznanych zniszczeniach z okresu wojen polsko – szwedzkich. W XIX stuleciu dobudowano od strony południowej kruchtę. Kościół odnawiano w 1699, 1756 oraz w 1895 roku.
Architektura
Kościół św. Michała usytuowany został na niewielkim wzniesieniu, we wschodniej części wsi. Wzniesiono go z lokalnych kamieni polnych, lecz szczyt wschodni, częściowo przypory oraz portal wymurowano z cegły. Użyte do budowy kamienie nie zostały obrobione, jedynie od strony lica muru zewnętrznego wygładzone. W elewacjach ceglanych sporadycznie umieszczono ciemne, mocno wypalone zendrówki.
Gotycki kościół zbudowano jako orientowaną, salową budowlę, wzniesioną na rzucie wydłużonego prostokąta o szerokości 10,9 metrów i długości 23 metrów, bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, z kwadratową wieżą od zachodu o wymiarach 6 x 7,3 metra i zakrystią po stronie północnej. Korpus przykryto dwuspadowym dachem, przechodzącym połacią także na zakrystię, natomiast wieżę dachem namiotowym. Oprócz zakrystii cała bryła opięta została uskokowymi przyporami.
Ozdobną formę pod koniec XIV lub na początku XV wieku otrzymała elewacja wschodnia z wysoką, ostrołukową blendą mieszczącą okno, zwieńczoną szczytem schodkowym nawiązującym do szczytu katedry chełmżyńskiej, podzielonym pięcioma wnękami w których umieszczono bliźnie ostrołukowe blendy. W elewacji zachodniej wydzielono odsadzką dwuuskokowe półszczyty flankujące dwukondygnacyjną wieżę. W południowej ścianie korpusu rozmieszczono ostrołuczne i lekko rozglifione otwory okienne, natomiast północna pierwotnie była ich pozbawiona.
Wejście do kościoła umieszczono w przyziemiu zachodniej ściany wieży (ostrołucznie zamknięty, profilowany portal), a także w południowej ścianie nawy. Wnętrze kościoła pomimo opięcia ścian przyporami, pierwotnie przykryte było drewnianą kolebką. Okno wschodnie wchodziło głęboko w partię szczytu, nie zmieściłoby się więc pod płaskim stropem.
Stan obecny
Kościół zachowały średniowieczny układ przestrzenny, jedynie od południa dostawiona została neogotycka kruchta, a zakrystia została przebudowana. Ponadto obecna górna, drewniana część wieży powstała zapewne dopiero pod koniec XVII wieku. Okna zostały powiększone, od północy przebito nowe, we wnętrzu zaś znajduje się sklepienie nowożytne. Spośród średniowiecznego wyposażenia zachowała się granitowa kropielnica. Najważniejszym zachowanym detalem architektonicznym jest szczyt wschodni.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Kulm, red. J.Heise, Danzig 1887.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, województwo bydgoskie, zeszyt 4, powiat chełmiński, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1975.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.