Historia
Średniowieczna rotunda w Grzegorzowicach niegdyś datowana była na koniec XI wieku, jednak nowsze badania przesunęły okres jej budowy na drugą połowę XIII, a nawet na początek XIV wieku. W najstarszej znanej wzmiance źródłowej z lat 1350-1351, zawartej w spisie dziesięciny papieskiej, rotunda określona została jako „ecclesia nova”, stąd przypuszczenie, iż powstała niedługo przed tą datą. Według kronikarza Jana Długosza fundatorem kościoła był Nawój herbu Topór.
Przed 1627 rokiem do rotundy dobudowano nawę, a w 1633 roku dokonano konsekracji przebudowanej świątyni. W 1845 roku była ona już w tak złym stanie, że planowano jej kapitalny remont. Zamiarów tych nie zrealizowano, co doprowadziło w 1851 roku do zawalenia się dachu i zamknięcia kościoła dla wiernych. W 1854 roku świątynię odbudowano i wzniesiono przy niej zakrystię. W 1932 roku przeprowadzono kolejną gruntowną restaurację, połączoną z wyeksponowaniem średniowiecznego wątku murów i rekonstrukcją maswerku okna apsydy.
Architektura
Rotunda zbudowana została na planie zbliżonym do koła o średnicy od 6,8 do 7,7 metra, z umieszczoną od wschodu półokrągłą apsydą o średnicy 4 metrów. Ściany rotundy wzniesiono z miejscowego łamanego kamienia, układanego nieregularnie piaskowca, tworzącego mur o grubości od 1 do 1,1 metra i proste elewacje pozbawione gzymsów lub cokołu. W apsydzie umieszczono okrągłe okienko z czwórlistnym, gotyckim maswerkiem. Od południowej strony w nawie rotundy znalazły się dwa półkoliście zamknięte okna późnoromańskie, natomiast wejście najpewniej znajdowało się w zachodniej części nawy rotundy. Wnętrze apsydy prawdopodobnie pierwotnie był podsklepione konchą.
Stan obecny
Obecnie średniowieczna rotunda stanowi prezbiterialną, wschodnią część nowożytnego kościoła św. Jana Chrzciciela, przysłonięta jest więc od zachodu czworoboczną nawą a od północy zakrystią. Zachodnia część rotundy uległa rozbiórce w momencie przebudowy. We wnętrzu kościoła znajduje się kamienna chrzcielnica z XIV wieku. Wyjątkowość budowli polega na fakcie, iż najprawdopodobniej jest jedną z najmłodszych budowli późnoromańskich na ziemiach Polski.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kubica E., Katalog zabytków wczesnośredniowiecznej architektury monumentalnej Małopolski, Rusi i Wołynia, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom XVII, Rzeszów 1996.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009.