Historia
Parafia w Grywałdzie ufundowana została przez króla przed 1330 rokiem, wówczas bowiem w akcie fundacyjnym pobliskiej wsi Kamienica po raz pierwszy odnotowany został pleban z Grywałdu, niejaki Philippus de Grunewald. Pięć lat później jego osada otrzymała prawo niemieckie. Funkcjonujący w niej kościół znajdował się pod patronatem królewskim, który z ramienia władców sprawowali tenutariusze starostwa czorsztyńskiego. Sama parafia była niewielka, obejmowała jedynie Grywałd i została rozwiązana pod koniec XVI wieku.
Późnogotycki kościół św. Marcina w Grywałdzie wzniesiono pod koniec XV wieku, zapewne na miejscu wcześniejszej świątyni, a według tradycji także na miejscu gdzie znajdował się pogański chram. W 1596 roku dokonano jego konsekracji, co mogło mieć związek z prowadzoną wcześniej rozbudową lub naprawami. Kościół ponownie miał zostać odnowiony na początku XVII wieku, kiedy to dobudowana miała zostać wieża i soboty, a wnętrze miało zostać pokryte polichromią przez Tomasza Latałę i Grzegorza Kościelnika. W 1845 roku kościół powiększono o zakrystię i kruchtę.
Na początku XX wieku zaniedbany zabytek znajdował się w złym stanie, jednak gruntowny remont przeprowadzono dopiero w 1936-1937 roku. Wcześniej wykonano projekt rozbudowy o dwie boczne kaplice, który na szczęście porzucono, nie przedłużono też według początkowych zamiarów nawy. Naprawiono natomiast fundamenty, podwaliny, wzmocniono konstrukcję wieży i pokryto elewacje gontem. Kolejne poważne prace renowacyjne odbyły się w latach 1959-1961 oraz w 2000 roku, kiedy to m.in. w całości wymieniono gontowe pokrycie.
Architektura
Kościół wzniesiony został w południowej części wsi, poza gęstą zabudową mieszkalną, na niewielkim wzniesieniu, opadającym południowymi i zachodnimi stokami ku potokowi Lubań. Zbudowany został w konstrukcji zrębowej, na modrzewiowej podwalinie, ze ścianami składającymi się z ułożonych poziomo wieńców z modrzewiowych belek, które następnie obito gontem. W XV-wiecznych kościołach z rejonu Małopolski konstrukcja ta była kształtowana w charakterystyczny sposób, nieznacznie zwężając się ku górze poszczególnych wieńców, co w efekcie dawało widoczne, zwłaszcza w górnych partiach zrębu, pochylenie zewnętrznego lica ku wnętrzu budowli. Sposób łączenia bierwion w narożach był zróżnicowany, ale połączeniom towarzyszył zawsze tzw. kryty czop, czyli element usztywniający dodatkowo samo wiązanie. Był to podstawowy czynnik wyróżniający wczesnośredniowieczną, prymitywną konstrukcję od stosowanej przez zawodowych cieśli z okresu dojrzałego gotyku.
Kościół początkowo składał się z kwadratowej w planie nawy oraz węższego i niższego prezbiterium na planie prostokąta po stronie wschodniej. W późniejszym okresie dostawiona została po stronie zachodniej czworoboczna wieża o konstrukcji słupowej, nawiązująca do rozwiązań późnośredniowiecznych, z wydatną, nadwieszaną izbicą i ostrosłupowym hełmem. Wieżę oraz północną część nawy otoczyły oszalowane soboty. Przypuszczalnie pierwotnie budowla posiadała typowy dla małopolskich kościołów gotyckich dach jednokalenicowy w systemie więźbowo-zaskrzynieniowym, w którym więźba dostosowana była do szerokości prezbiterium, a w konsekwencji nad nawą oparta na przedłużonych ku zachodowi wieńcach prezbiterium, tworzących po bokach obniżone stropy przypominające skrzynie.
Wejście do nawy wiodło od południa, gdzie ujęte zostało gotyckim, ostrołukowym portalem. Podobny istniał dawniej także w wejściu od zachodu, lecz usunięto go poszerzając otwór w trakcie dobudowy wieży. Wewnątrz nawę od prezbiterium oddzielono półkoliście zamkniętym otworem arkady tęczowej, przedzielonej belką tęczową z krucyfiksem. Prezbiterium z zakrystią połączono portalem zwieńczonym oślim grzbietem. Ściany kościoła początkowo mogły być surowe, gdyż bogaty wystrój malarski utworzono dopiero w okresie nowożytnym. Zachodnią część nawy wypełnił przypuszczalnie już w XVI wieku muzyczny chór, oparty na dwóch słupach.
Stan obecny
Kościół zachował do dziś swój pierwotny późnogotycki charakter, choć powiększono go o wieżę, kruchtę i zakrystię. Co więcej prezbiterium i nawę przykrywają dziś oddzielne dachy dwuspadowe zamiast dachu o wspólnej kalenicy, nawa nie posiada bocznych załamań dachu z powodu braku zaskrzynień, zaś nad nawą osadzona jest niewielka czworościenna wieżyczka na sygnaturkę, prawdopodobnie będąca efektem przebudowy. Współczesne są fundamenty z kamienną podmurówką. Wewnątrz ściany pokrywa znacznie zniszczona polichromia z początku XVII wieku, zawierająca motywy figuralne i ornamentalne. Do zachowanych średniowiecznych elementów wyposażenia kościoła należy późnogotycki tryptyk z początku XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny p.w. św. Marcina, M.H.Grabski, nr 11287, Grywałd 1994.
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Brykowski R., Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV wieku, Warszawa 1981.
Cisowski B., Duda M., Szlak architektury drewnianej. Małopolska, Kraków 2005.
Kornecki M., Gotyckie kościoły drewniane na Podhalu, Kraków 1987.