Historia
Miasto Gryfino (niem. Greifenhagen) zostało lokowane na prawie magdeburskim przez księcia szczecińskiego Barnima I w 1254 roku. Dzięki licznym przywilejom i przejściu pod koniec XIII wieku na dogodniejsze prawo lubeckie, zaczęło się szybko rozwijać i powiększać, a w konsekwencji bogacić, co wymagało odpowiedniej ochrony. Prawdopodobnie pierwsze fortyfikacje drewniano – ziemne zaczęto budować już po lokacji miasta, gdy zapewne wykopano fosę i usypano ziemny wał. Budowę murów miejskich rozpoczęto w końcu XIII lub na początku XIV wieku. Pierwsza wzmianka o nich odnotowana została w przekazach pisemnych 1314 roku.
W XV stuleciu, w związku rozwojem sztuki wojennej, obwarowania Gryfina, podobnie jak wielu innych miast pomorskich, były modernizowane. Otwory strzeleckie przystosowywano do ręcznej broni palnej, wzmocniono bramy przedbramiami, być może poszerzono fosę. Już jednak podczas wojny trzydziestoletniej mury, zwłaszcza na odcinku zachodnim, często podmywanym przez wody Regalicy, nie miały większego znaczenia militarnego.
Ciąg ceglanych murów wzdłuż Odry wraz z bramą Mostową został zburzony przez Szwedów w 1640 roku. W XVIII wieku kolejne fragmenty zaczęły być stopniowo rozbierane lub przekształcane na cele gospodarcze czy też mieszkalne. Między innymi usunięto przedbramia w celu ułatwienia komunikacji oraz splantowano w latach 1750 – 1777 obwałowania. Powodzie w latach 1780 i 1830 zniszczyły resztki murów wzdłuż Regalicy. Po 1876 roku wyburzono długie odcinki muru od strony północno-zachodniej i wschodniej oraz bramę Szczecińską.
Architektura
Miasto założono na wschodnim brzegu rzeki Regalicy (wschodnim ramieniu Odry). W planie otrzymało ono kształt zbliżony do czworoboku ze ściętymi lub zaoblonymi narożnikami. Mury obronne wzniesiono z granitowego kamienia polnego, układanego w grube warstwy, wyrównywane co około 1 metr drobnymi kamykami i okrzeskami, łączonego zaprawą gliniano – wapienną. Tak zbudowane były od strony lądu, od strony rzeki wznoszone były natomiast z cegieł. Długość całego obwodu obronnego wynosiła 1785 metrów. Prawdopodobnie na większej części posiadał on uliczkę podmurną, która ułatwiała komunikację obrońców i dostarczanie materiałów wojennych oraz odsuwała zabudowania mieszkalne od obwarowań.
Mury pierwotnie osiągały wysokość około 9 metrów. Ich grubość była zróżnicowana i wahała się od 0,6 do 1,5 metra Wzmocniono je rozmieszczonymi w dość regularnych odstępach aż 48 basztami wykuszowymi, wznoszonymi na rzucie prostokątów. Baszty były wysunięte częściowo w przedpole, otwarte od strony miasta, równe lub wyższe o jedną kondygnację od sąsiednich kurtyn. Brak tylnych ścian wynikał zapewne z chęci zmniejszenia kosztów budowy i zabezpieczenia się na wypadek ich zajęcia przez przeciwników. W XV wieku prawdopodobnie w miejscu sześciu baszt wykuszowych zbudowano baszty zamknięte, w tym przynajmniej dwie dwustopniowe. Ponadto usypano wówczas dodatkowy wał od wschodu, a kurtyny murów zostały podwyższone.
Do miasta pierwotnie prowadziły trzy bramy miejskie: Bańska (dawniej Świętego Jerzego) od południowego – wschodu, Szczecińska (Wikowa) od strony północnej i Mostowa (Promowa) od strony zachodniej. Wszystkie miały zapewne formę czworobocznych w planie wież z przejazdami w przyziemiu, w XV wieku poprzedzonymi przedbramiami. Oprócz tych trzech głównych bram istniały jeszcze trzy mniejsze i jedna furta prowadząca do portu. Po północno – zachodniej stronie w jednej z baszt wykuszowych znajdowało się niewielkie przejście, tzw. brama Monarchów, a tuż przy bramie Szczecińskiej przez dwa przepusty w murze przepływał kanał młyński. Na rozlewiskach Odry znajdowało się ufortyfikowane przedmoście w postaci wieży lub budynku bramnego.
Brama Bańska została wybudowana w XIV wieku z kamienia polnego, a w XV wieku nadbudowana cegłą. Założono ją na rzucie prostokąta o wymiarach 8,7 x 7,4 metra. Ściany utworzono grubości od 1,65 do 2,2 metra, z przejazdem pośrodku o szerokości 3,6 metra. W późnym średniowieczu przejazd ten poprzedzono przedbramiem, złożonym z niskiej bramy przedniej, połączonej wąską szyją z bramą właściwą. Elewacje wieży bramnej ozdobiono ostrołucznymi, dwułucznymi i czworobocznymi blendami, a także tynkowanym fryzem oddzielającym część ceglaną. Na ścianie zachodniej podwieszono wykusz latrynowy.
We wnętrzu brama Bańska miała dwa niskie piętra na rzucie kwadratu o wysokości 14,8 metrów. Pierwotny prosty sufit belkowy nad przejazdem został w późnym średniowieczu zastąpiony sklepieniem. Komnata nad nim była głównym pomieszczeniem straży, w którym umieszczono odcinkowo zamknięte nisze ze szczelinami otwartymi na wszystkie strony i zezwalającymi na ostrzał w linii murów, ostrzał przedbramia, a także kontrolę ulicy wewnątrz miasta. Podobnie wyglądało drugie piętro, nad którym pierwotnie znajdowała się otoczona krenelażem platforma. W czasie walki mogło na niej swobodnie działać około 15 – 20 ludzi. W XV wieku dobudowano ceglane trzecie piętro o tych samych wymiarach co starsza część. Pod koniec XV lub początku XVI wieku, by uzyskać jeszcze szersze pola widzenia wieżę bramną nadbudowano cylindryczną, dwukondygnacyjną wieżyczką o wysokości około 6 metrów, ze zwieńczeniem w postaci ceglanego stożka otoczonego krenelażem.
Stan obecny
Do dziś zachowały się mury obronne o całkowitej długości około 580 metrów z bramą Bańską oraz pięcioma basztami wykuszowymi. Obecnie w najlepszym stanie pozostaje odcinek obwarowań w południowo – wschodnim narożu miasta. Ma on około 70 metrów długości i 4 metry wysokości. Na północnym obrzeżu Starego Miasta przetrwały również dwa fragmenty muru po obu stronach ulicy Bolesława Chrobrego. Symbolem miasta pozostaje zachowana brama Bańska.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, mury obronne – brama Bańska, K.Kalita-Skwirzyńska, nr 2690, Gryfino 2002.
Kuna M., Średniowieczne mury miejskie w powiecie gryfińskim na tle sieci miast warownych Pomorza Zachodniego i dawnej wschodniej Brandenburgii, “Rocznik Chojeński”, nr 7, Chojna 2015.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Greifenhagen, Stettin 1902.
Lukas E., Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim, Poznań 1975.