Historia
Budowę kościoła parafialnego w Gryfinie (niem. Greifenhagen) rozpoczęto pomiędzy 1254 rokiem, kiedy to lokowano miasto na prawie magdeburskim, a 1278 rokiem, gdy książę szczeciński Barnim I przekazał prawo patronatu nad gryfińską świątynią kolegiacie NMP w Szczecinie. W akcie lokacyjnym miejscową farę uposażono czterema włókami ziemi, natomiast w 1281 roku po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych gryfiński proboszcz, Jan von Belkov. Do jego czasów ukończono prezbiterium oraz transept kościoła.
Drugi etap budowy kościoła prawdopodobnie został przeprowadzony po około 1300 roku. Wzniesiono wówczas krótki korpus kościoła o formie bazyliki oraz niską wieżę. Gdy w 1325 roku książę Otton I ofiarowywał drugi ołtarz, świątynia musiała być w zasadniczym zrębie ukończona. Trzeci etap budowy miał miejsce pod koniec XV stulecia, kiedy to podwyższona została wieża oraz nawy boczne do formy halowego korpusu, dobudowano zakrystię, zostały założone sklepienia gwiaździste oraz przekształcono okna dostosowując je do układu sklepień. Prace te związane były z podniesieniem w 1500 roku fary do rangi kolegiaty.
W 1534 roku świątynię przejęli protestanci, przystosowując wnętrze do nowej liturgii. W czasach nowożytnych bryła kościoła zasadniczo nie uległa zmianie, ale niestety podczas pożaru miasta w 1530 roku kościół uległ częściowemu zniszczeniu, a w 1725 roku od uderzenia piorunu zniszczeniu uległ gotycki hełm wieży. Gruntowna renowacja kościoła miała miejsce w latach 1861 – 1863 pod kierunkiem architekta Buchterkircha, znanego z niezbyt udanych regotyzacji pomorskich świątyń. W 1938 roku zostało zmienione zwieńczenie wieży na kolidujący z architekturą gotyku hełm neobarokowy. W 1945 roku, pomimo całkowitego zniszczenia miasta, zabytek szczęśliwie ocalał. Wraz ze zmianą przynależności państwowej zmienił wezwanie ze św. Mikołaja na Narodzenia NMP.
Architektura
W trzeciej ćwierci XIII wieku na parceli w północnej pierzei rynku wzniesiono część wschodnią kościoła, czyli prezbiterium i transept. Partie te zostały wybudowane z granitowych ciosów kamiennych z dodatkiem cegły w detalach architektonicznych. Do 1325 roku, wybudowano z cegły korpus bazylikowy, o trzech nawach i o pojedynczych przęsłach oraz kamienną w dolnej części wieżę zachodnią, początkowo dwukondygnacyjną. Na przełomie XV i XVI wieku wieżę podwyższono o trzecią i czwartą kondygnację. Pod koniec XV wieku podwyższone zostały także nawy boczne do wysokości nawy głównej oraz zostały założone sklepienia na miejsce drewnianych stropów.
Ostatecznie średniowieczna budowla składała się z bardzo krótkiego, jednoprzęsłowego, trójnawowego korpusu halowego (9,6 x 24,8 metra), transeptu na rzucie prostokąta (12,4 x 32,8 metra), niższego, prostokątnego, jednoprzęsłowego prezbiterium (14 x 12 metrów) oraz kwadratowej w planie wieży (12 x 12 metrów), dostawionej od zachodu do korpusu i dwuprzęsłowej zakrystii (7,6 x 7,2 metrów) przylegającej od północy do prezbiterium. Elewacje kościoła opięto przyporami i zwieńczono trójkątnymi szczytami ozdobionymi ostrołukowymi blendami. Za wyjątkiem wieży całą budowlę nakryto dachami dwuspadowymi, osobnymi nad każdą częścią kościoła. Oświetlenie zapewniały profilowane okna o ostrołucznych zamknięciach. We wschodniej ścianie prezbiterium usytuowano duże czterodzielne okno ostrołukowe, wchodzące w strefę szczytu, nadbudowanego około 1300 roku. Umieszczono w nim schodkowo rozmieszczone, na przemian ostrołukowo i trójlistnie zakończone blendy. W północnej i południowej elewacji transeptu znalazły się trójuskokowe portale z granitowymi ościeżami i ceglanymi archiwoltami.
Elewacje zewnętrzne wieży rozdzielono na kondygnacje gzymsami kordonowymi. Najniższą i najwyższą część ozdobiono blendami o ostrołucznych zamknięciach. Ponadto za wyjątkiem przyziemia w ścianach osadzono bliźniacze, lancetowate okna, umieszczone w profilowanych, ostrołucznych wnękach. Okna takie znalazły się na środkowych osiach z każdej wolnej strony i na najwyższej kondygnacji elewacji wschodniej. W przyziemiu ściany zachodniej usytuowano profilowany portal wejściowy do podwieżowej kruchty.
We wnętrzu poszczególne części przestrzeni wydzielono gurtami. Masywne, krępe filary na planie litery L wyznaczyły granicę transeptu i nawy. Sklepienia osadzono dość nisko, co przy ich znacznej rozpiętości nadało wnętrzu dynamiczny wyraz. W głównych częściach: prezbiterium, transepcie, nawie głównej oraz z przyziemiu wieży zastosowano sklepienia gwiaździste, przy czym w prezbiterium i wieży czterodzielne, a w pozostałych ośmiodzielne. Nad nawami bocznymi umieszczono sklepienie przeskokowe dziewięciopolowe, natomiast część transeptu wystającą poza zasięg naw bocznych oddzielono łukami odcinającymi wąskie przęsła, które nakryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi.
Stan obecny
Kościół zachował się do dnia dzisiejszego w formie nadanej mu przez niezbyt udaną XIX-wieczną renowację. Szczególnie dotknęła ona szczyty budynku, które za wyjątkiem wschodniego przy prezbiterium oraz północnego zakrystii, pochodzą z okresu neogotyckiej renowacji. Przekształcona została także część okien wraz z maswerkami, zwłaszcza w korpusie nawowym. Z wyglądem pierwotnej świątyni koliduje również XX-wieczny neorenesansowy hełm wieży, co jest tym bardziej smutne, iż średniowieczne świątynie na rzucie krzyża greckiego są rzadko spotykane na terenie Pomorza Zachodniego. Co ciekawe na poddaszu korpusu kościoła zachowały się relikty pierwotnego układu bazylikowego, w tym po stronie południowej trzy okna typu biforyjnego, a po stronie północnej trzy okna ostrołuczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół rzym. kat. par. p.w. św. Mikołaja ob. Narodzenia Panny Marii, K. Kalita-Skwirzyńska, nr 2687, Gryfino 2002.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Greifenhagen, Stettin 1902.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.