Historia
Na miejscu zamku grudziądzkiego pierwotnie wznosił się słowiański drewniano – ziemny gródek obronny, wzmiankowany po raz pierwszy w dokumencie Bolesława Śmiałego pod nazwą „Castrum Grudomzch”. Wykorzystywany był on w czasach wczesnopiastowskiej monarchii do kontroli przeprawy przez Wisłę, następnie zaś wchodził w skład kasztelani, pełniąc istotną rolę na północnych rubieżach państwa. Mógł on ulec zniszczeniu w trakcie najazdów pruskich plemion, bowiem w dokumencie księcia mazowieckiego Konrada z 1222 roku określony został jako dawny („quondam castrum”). W roku tym książę podarował gród wraz z szeregiem innych siedzib biskupowi pruskiemu Chrystianowi, chcąc wesprzeć jego misję wśród pogan. Gród mógł pozostawać w rękach biskupa do jego śmierci w 1245 roku, choć nie można wykluczyć, iż już około 1231 roku został przejęty przez krzyżaków, którzy podjęli wówczas starania w celu wyeliminowania konkurencyjnej władzy.
Powstanie murowanej z cegły siedziby krzyżackiej, nazwanej Graudenz, miało miejsce w drugiej połowie XIII wieku. Pierwszą fazę budowy zapewne rozpoczęto po spacyfikowaniu drugiego powstania pruskiego, a więc pod koniec lat 70-tych XIII wieku. Prace rozpocząć się mogły również przed powstaniem pruskim, gdyż początki komturstwa grudziądzkiego sięgały okresu między 1263 a 1269 rokiem, ale w takim wypadku musiały zostać przerwane na czas tłumienia buntu. W 1299 roku miała miejsce konsekracja kaplicy zamkowej, co nie było jednak równoznaczne z zakończeniem prac budowlanych nad całym zamkiem. Krótko po 1300 roku wzniesiono główną wieżę typu bergfried, nazywaną Klimek, w pierwszej ćwierci XIV wieku powstało również skrzydło zachodnie zamku.
W 1388 roku część skrzydła zachodniego, wraz z gdaniskiem i domem komtura, na skutek ulewnych deszczy osunęła się do Wisły, lecz odbudowano ją w podobnej formie. Według inwentarzy krzyżackich w latach 1404 – 1440 na zamku istniały także kuchnia, piekarnia i browar, ukończone musiały być również obwarowania podzamcza na południu i zewnętrzne obwarowania, te ostatnie w drugiej połowie XIV wieku rozbudowywane po stronie wschodniej i północnej. Już jednak w latach 1442 – 1446, za rządów wielkiego mistrza Konrada von Erlichshausena, część zabudowań znajdowała się w złym stanie, między innymi naprawy wymagał dom konwentu. Prowadzono także intensywne prace budowlano – naprawcze na podzamczu.
Zamek musiał uchodzić za szczególnie obronny, skoro podczas wojny z Polską wielki mistrz Werner von Orseln obrał go w 1330 roku za swoją kwaterę główną. Po bitwie grunwaldzkiej w 1410 roku Grudziądz był przejściowo zajmowany przez wojska polskie. Podczas wojny trzynastoletniej, w 1454 roku został szybko zdobyty przez siły Związku Pruskiego, pod nieobecność ówczesnego komtura, a krzyżackie próby jego odbicia okazały się nieskuteczne. Po zakończeniu wojny i inkorporacji Prus Królewskich do Polski stał się siedzibą starostów grudziądzkich.
W 1655 roku Grudziądz zajęli Szwedzi, którzy zmodernizowali przejęte fortyfikacje. Cztery lata później Polacy warownię odbili, ale częściowemu zniszczeniu uległy wtedy mury i dachy zabudowań. W XVIII wieku proces destrukcji trwał nadal, aż zamek został prawie doszczętnie rozebrany z polecenia króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II. Powstrzymano się jedynie od rozbiórki głównej wieży, która niestety została wysadzona w powietrze przez żołnierzy niemieckich w 1945 roku.
Architektura
Zamek wybudowany został na wzgórzu, opadającym po stronie zachodniej do koryta Wisły skarpami o 60 metrach wysokości, a także odseparowanym parowami i sztucznymi przekopami od sąsiednich wzniesień. Po wschodniej stronie teren obniżał się tworząc trudne do przebycia w okresie wiosenno – letnim podmokłe łąki. Znajdowało się tam również Jezioro Tuszewskie na którym funkcjonował krzyżacki młyn. Od północy z Wisłą łączyła się rzeka Osa, natomiast na południu zamek sąsiadował z obwarowanym miastem.
Główna część zamku, stanowiąca siedzibę konwentu, była założeniem na planie nieregularnego, trapezowatego czworoboku. Cztery skrzydła otaczały dziedziniec ze studnią, a w narożniku północno – zachodnim stała okrągła wieża, zwana później Klimkiem. Pełniła funkcje obronne, obserwacyjne i więzienne. Jej wysokość wynosiła 30 metrów, a średnica 8,9 metra. Wejście do niej umieszczono 14 metrów nad poziomem dziedzińca. Na ścianach zewnętrznych miała dekorację z glazurowanych cegieł, w formie następujących po sobie naprzemiennie pasów z cegieł naturalnych i szkliwionych na zielono. Była to wyjątkowa forma zdobienia na terenie państwa krzyżackiego.
Główne i zarazem najstarsze, trzykondygnacyjne skrzydło zamkowe wzniesiono od południa. Mieściło ono w przyziemiu przejazd bramny, być może zabezpieczony wykuszem nadwieszonym na najwyższej kondygnacji i górującym nad wjazdem. Z pewnością natomiast bramę poprzedzało przedbramie. Ponad gospodarczym przyziemiem w skrzydle południowym umieszczono refektarz, komnatę reprezentacyjną (być może drugi refektarz, niegdyś uznawany za kapitularz), przedzielające je wąskie pomieszczenie oraz kaplicę Panny Marii. Skrzydło posiadało również trzecią niską kondygnację pełniącą funkcje magazynowe i obronne. Południowa fasada budynku południowego rozczłonkowana była ostrołukowymi blendami z osadzonymi w nich oknami głównej i wyższej kondygnacji, co było cechą charakterystyczną zamku.
Skrzydło zachodnie przeznaczone było na mieszkanie komtura i komnaty gościnne. W kierunku Wisły na arkadach wysunięto z niego dansker. Po wschodniej stronie dziedzińca ulokowano natomiast browar, piekarnię i dormitorium. W drugiej połowie XIV lub na początku XV wieku powstała parterowa, murowana, gospodarcza zabudowa wzdłuż kurtyny północnej z przebiegającym pod północnym międzymurzem kanałem odprowadzającym nieczystości z kuchni zamkowej. Kuchnię tą umieszczono w skrzydle północnym, od wschodu sąsiadowała ona z kolebkowo sklepionym pomieszczeniem z piwnicą.
Budynki od strony dziedzińca połączone były krużgankami, a od zewnątrz całość otaczał drugi obwód muru parchamu. Był on dość nieregularny, dostosowany do formy terenu, przez co szerokość międzymurza była różnorodna. Po obsunięciu do Wisły zachodniej skarpy w 1388 roku muru parchamu już tu nie odbudowano, wzniesiono natomiast ponownie dansker oraz pod jego arkadami szkieletowy budynek na ceglanym fundamencie. Jego funkcja jest nieznana.
Od strony północnej, południowej i wschodniej zamek górny otoczony był przedzamczami. Najobszerniejsze i najstarsze z nich, powstałe jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku, chronione przez czworoboczną wieżę, znajdowało się po stronie południowej. Przy kurtynach wschodniej i zachodniej znajdowały się na nim dwa podłużne budynki gospodarcze. Przedzamcze południowe połączone było z przedzamczem wschodnim przez zespół bramy Fijowskiej. Wciśnięta między mur obwodowy przedzamcza i mur dolnego parchamu, brama ta posiadała nietypowy układ – wieża bramna znajdowała się przy kurtynie, a przedbramie od strony przedzamcza południowego. Przedzamcze południowe połączone było z zamkiem górnym poprzez most oparty z jednej strony na filarach, a z drugiej na murze szyi wjazdowej. Przerzucony był ponad fosą i dolnym międzymurzem, dodatkowo chronionym przez niewielką cylindryczną basztę.
W drugiej połowie XIV wieku w południowo – zachodnim narożu międzymurza zamku górnego wzniesiono dom komtura. Była to budowla na planie prostokąta o wymiarach 12,5 x 8,5 metra, wzniesiona z cegły układanej w wątku gotyckim. Wnętrze domu składało się na parterze z trzech pomieszczeń o zbliżonej wielkości, z których skrajne zachodnie zaopatrzono w latrynę, najprawdopodobniej w formie wykusza. Prawdopodobnie nieco później na południe od bramy wjazdowej, również przy murze parchamu, wzniesiono kolejny murowany budynek.
Stan obecny
Zamek w Grudziądzu, nie licząc niewielkich reliktów, nie dotrwał do naszych czasów. W ostatnich latach wybudowano nową wieżę Klimek, nie jest to jednak wierna replika, a jedynie ceglano-żelbetonowa platforma widokowa. Z oryginalnych części zamku przetrwały pozostałości piwnic południowego skrzydła z fragmentami klatki schodowej łączącej piwnicę z dziedzińcem oraz fragmenty wschodniej części murów szyi bramnej. Po zachodniej stronie przejazdu bramnego odkryto sklepioną krzyżowo piwnicę, kolejną klatkę schodową i kamienny bruk. Nie zachowały się żadne ślady po murach kurtyn skrzydła północnego i zachodniego, gdyż ta część wzgórza została całkowicie zniwelowana. Na terenie dawnego parchamu odkryte zostały pozostałości tzw. domu komtura.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom I Prusy Królewskie i Warmia, red. A.Czacharowski, zeszyt 4 Grudziądz, Toruń 1997.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Grudziądz – Zabudowa zamku górnego i przedzamczy na podstawie źródeł pisanych i ikonograficznych z XVI-XVIII wieku [w:] Zamek w Grudziądzu. Studia i materiały, red. M. Wiewióra, Toruń 2012.
Wiewióra M., Stan badań archeologiczno – architektonicznych nad zamkiem krzyżackim w Grudziądzu [w:] Graudentum. Studia z dziejów Grudziądza i okolic, tom 1, Grudziądz-Toruń 2020.