Historia
Na miejscu zamku grudziądzkiego pierwotnie wznosił się słowiański drewniano – ziemny gródek obronny, wzmiankowany po raz pierwszy w dokumencie Bolesława Śmiałego pod nazwą „castrum Grudomzch”. Wykorzystywany był on w czasach wczesnopiastowskiej monarchii do kontroli przeprawy przez Wisłę, następnie zaś wchodził w skład kasztelani, pełniąc istotną rolę na północnych rubieżach państwa. Mógł on ulec zniszczeniu w trakcie najazdów pruskich plemion, bowiem w dokumencie księcia mazowieckiego Konrada z 1222 roku określony został jako dawny („quondam castrum”). W roku tym książę podarował gród wraz z szeregiem innych siedzib biskupowi pruskiemu Chrystianowi, chcąc wesprzeć jego misję wśród pogan. Gród mógł pozostawać w rękach biskupa do jego śmierci w 1245 roku, choć być może już około 1231 roku został przejęty przez Krzyżaków, którzy podjęli wówczas starania w celu wyeliminowania konkurencyjnej władzy.
Powstanie murowanej z cegły siedziby krzyżackiej, nazwanej Graudenz, miało miejsce w drugiej połowie XIII wieku. Pierwszą fazę budowy zapewne rozpoczęto po spacyfikowaniu drugiego powstania pruskiego, a więc pod koniec lat 70-tych XIII wieku. Prace rozpocząć się mogły również przed powstaniem pruskim, gdyż początki komturstwa grudziądzkiego sięgały okresu między 1263 a 1269 rokiem, ale w takim wypadku musiały zostać przerwane na czas tłumienia buntu. Ponadto w trakcie walk mogły zostać poniesione straty, bowiem w 1277 roku okolice Grudziądza zostały złupione przez Jaćwingów pod wodzą Skomanda. W 1288 roku Grudziądz odwiedził mistrz krajowy Meinhard von Querfurt, w związku z budową wałów nadwiślańskich. W 1290 roku miała miejsce konsekracja kaplicy zamkowej, co nie było jednak równoznaczne z zakończeniem prac budowlanych nad całym zamkiem. Krótko po 1300 roku wzniesiono główną wieżę typu bergfried, nazywaną Klimek, w pierwszej ćwierci XIV wieku powstało również skrzydło zachodnie zamku.
W 1388 roku część skrzydła zachodniego wraz z gdaniskiem i domem komtura, na skutek ulewnych deszczy osunęła się do Wisły, lecz odbudowano ją w podobnej formie. Według inwentarzy krzyżackich w latach 1404 – 1440 na zamku istniały także kuchnia, piekarnia i browar, ukończone musiały być również obwarowania podzamcza na południu i zewnętrzne obwarowania, te ostatnie w drugiej połowie XIV wieku rozbudowywane po stronie wschodniej i północnej. Już jednak w latach 1442 – 1446, za rządów wielkiego mistrza Konrada von Erlichshausena, część zabudowań znajdowała się w złym stanie, między innymi naprawy wymagał dom konwentu. Prowadzono także intensywne prace budowlano – naprawcze na podzamczu.
Zamek grudziądzki musiał uchodzić za szczególnie obronny, skoro podczas wojny z Polską wielki mistrz Werner von Orseln obrał go w 1330 roku za swoją kwaterę główną. Pomimo tego po bitwie grunwaldzkiej w 1410 roku Grudziądz był przejściowo zajmowany przez polskie oddziały, po tym gdy król Władysław Jagiełło wezwał listem mieszkańców Torunia i innych miast chełmińskich do zdobycia zamku. Król oddał go w zarząd kasztelanowi poznańskiemu Mościckiemu ze Stążewa, lecz już pod koniec tego samego roku Grudziądz odbity został przez Krzyżaków. Garnizon zakonny prowadzić miał walki z polską załogą Radzynia, choć nie wpłynęło to na przebieg wojny, zakończonej w 1411 roku I pokojem toruńskim, na mocy którego Grudziądz pozostał własnością krzyżacką.
Lustracje przeprowadzane przed połową XV wieku podkreślały zły stan zamku grudziądzkiego, co mogło wpłynąć na jego szybkie zdobycie podczas wojny trzynastoletniej. W 1454 roku siły Związku Pruskiego zajęły zamek po tygodniowym oblężeniu, pod nieobecność ówczesnego komtura. Krzyżackie dwie próby jego odbicia w kolejnym roku okazały się nieskuteczne. Po zakończeniu wojny w 1466 roku i inkorporacji Prus Królewskich do Polski, zamek stał się siedzibą starostów grudziądzkich. Nowi zarządcy usunęli szkody spowodowane przez działania militarne, a następnie w drugiej połowie XVI wieku przebudowali wnętrza zamkowe w związku z nowożytnymi potrzebami.
W 1655 roku Grudziądz zajęli Szwedzi, którzy zmodernizowali przejęte fortyfikacje. Cztery lata później Polacy warownię odbili, ale częściowemu zniszczeniu uległy wtedy mury i dachy zabudowań. Pomimo napraw przeprowadzonych około 1765 roku przez starostę Augustyna Stanisława von der Goltza, w XVIII wieku proces destrukcji trwał nadal (w 1795 roku zawalił się dach nad kaplicą zamkową), aż w latach 1801-1804 zamek został prawie całkowicie rozebrany z polecenia króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II, w celu wykorzystanie cegieł do budowy nowożytnej twierdzy i więzienia. Po interwencji w 1806 roku królowej Luizy, powstrzymano się jedynie od rozbiórki głównej wieży, która niestety została wysadzona w powietrze przez żołnierzy niemieckich w 1945 roku.
Architektura
Zamek wybudowany został na wzgórzu o wymiarach około 160 x 70 metrów, opadającym po stronie zachodniej do koryta Wisły skarpami o 60 metrach wysokości, a także odseparowanym parowami i sztucznymi przekopami od sąsiednich wzniesień. Po wschodniej stronie teren obniżał się tworząc trudne do przebycia w okresie wiosenno – letnim podmokłe łąki. Znajdowało się tam również Jezioro Tuszewskie na którym funkcjonował krzyżacki młyn. Od północy z Wisłą łączyła się rzeka Osa, natomiast na południu zamek sąsiadował z obwarowanym miastem.
Główna, najwyżej położona część zamku, stanowiąca siedzibę konwentu, była założeniem na rzucie nieregularnego, trapezowatego czworoboku o długości boków: południowego 55,4 metra, zachodniego 61,2 metra, północnego 48,2 metra i wschodniego 44 metry. Cztery skrzydła otaczały wybrukowany dziedziniec ze studnią, natomiast w narożniku północno – zachodnim stała okrągła w planie wieża, zwana później Klimkiem. Była ona wolnostojąca, bez połączenia z sąsiednimi skrzydłami północnym i zachodnim, a także nie połączona z przebiegającymi w pobliżu dwoma kurtynami muru obronnego. Kurtyny te stykały się w narożniku północno – zachodnim, gdzie umieszczono smukłą wieżę na planie kwadratu. Wieżową formę mógł mieć także dansker po stronie zachodniej, zbudowany na stoku nadwiślańskiego wzgórza, połączony arkadowym gankiem ze skrzydłem zachodnim. Ganek prawdopodobnie podpierał jeden czworoboczny filar i jeden filar przyścienny przy murze skrzydła zachodniego.
Wieża główna pełniła funkcje obronne, obserwacyjne i więzienne. Jej wysokość wynosiła około 30 metrów, a średnica 8,9 metra. Wejście do niej umieszczono 14 metrów nad poziomem dziedzińca. Prowadziło ono z ganku obronnego skrzydła zachodniego przez zwodzoną kładkę. Na ścianach zewnętrznych wieża miała dekorację z glazurowanych cegieł, w formie następujących po sobie naprzemiennie pasów z cegieł naturalnych i szkliwionych na zielono. Była to wyjątkowa forma zdobienia na terenie państwa krzyżackiego. Zwieńczeniem wieży było blankowane przedpiersie, być może osadzone na konsolach tworzących machikuły.
Koliste w planie wnętrze wieży na poziomie parteru zwieńczono na wysokości około 13 metrów sklepieniem kopulastym. Tą wysoką i ciemną komorę, wentylowaną pojedynczym kanałem i doświetlaną małym otworem, zapewne przeznaczono na spiżarnię lub celę więzienną. Wyżej, na pierwszym piętrze, oprócz centralnej, zamykanej ryglem, pozbawionej otworów kolistej komory, znajdował się w grubości muru przedsionek z wejściem, utworzony na planie prostokąta. Połączone z nim były spiralne schody, również utworzone w grubości muru, wiodące na górne kondygnacje. Na drugim piętrze okrągła komora o średnicy 2,5 metra wyposażona była w ostrołuczny portal wejściowy, cztery ostrołucznie zamknięte wnęki ścienne i rozglifiony do wnętrza otwór doświetlający. Kondygnacja ta oraz jedno lub dwa wyżej położone piętra mogły już być przykryte stropami.
Główne i zarazem najstarsze, trzykondygnacyjne skrzydło zamkowe wzniesiono od południa. Mieściło ono w przyziemiu przejazd bramny, być może zabezpieczony wykuszem nadwieszonym na najwyższej kondygnacji i górującym nad wjazdem. Z pewnością natomiast bramę poprzedzało przedbramie, poprowadzone w poprzek parchamu. Ponad gospodarczym przyziemiem w skrzydle południowym umieszczono od zachodu refektarz, komnatę reprezentacyjną (być może drugi refektarz, niegdyś uznawany za kapitularz), rozdzielające je wąskie pomieszczenie pośrednie oraz w części wschodniej kaplicę Panny Marii. Ta ostatnia przypuszczalnie była trójprzęsłowa, podsklepiona, o wymiarach około 8 x 16 metrów, z zakrystią przy części prezbiterialnej. Jej wyposażenie stanowiły stalle, marmurowe figury oraz trzy ołtarze. Skrzydło posiadało również trzecią, niską kondygnację pełniącą funkcje magazynowe i obronne, a także piwnice po obu stronach niepodpiwniczonego przejazdu bramnego. Komory piwniczne były dwunawowe, rozdzielone granitowymi filarami. Południowa fasada budynku południowego rozczłonkowana była ostrołukowymi blendami z osadzonymi w nich oknami głównej i wyższej kondygnacji, co było cechą charakterystyczną zamku.
Skrzydło zachodnie na poziomie piętra przeznaczone było na mieszkanie komtura i komnaty gościnne, mające dostęp do latryn w danskerze wysuniętym na arkadach w kierunku Wisły. Zgodnie ze zwyczajami średniowiecznej architektury krzyżackiej, parter zapewne przeznaczony był do funkcji gospodarczych, natomiast poddasze do celów obronnych i magazynowych (spichlerz). Po wschodniej stronie dziedzińca ulokowano browar, piekarnię i dormitorium, przy czym pomieszczenia te zapewne pierwotnie były niższe od sąsiadującej z nimi kurtyny muru obronnego. W drugiej połowie XIV lub na początku XV wieku powstała parterowa, murowana, gospodarcza zabudowa wzdłuż kurtyny północnej z przebiegającym pod północnym międzymurzem kanałem odprowadzającym nieczystości z kuchni zamkowej. Kuchnię tą umieszczono w skrzydle północnym, gdzie od wschodu sąsiadowała ona z kolebkowo sklepionym pomieszczeniem z piwnicą. Prawdopodbnie zabudowania w północnej części dziedzińca w czasach krzyżackich były różnej, niewielkiej wysokości, bez głównej kondygnacji mieszkalnej.
Budynki od strony dziedzińca połączone były murowanymi i podsklepionymi krużgankami. Od zewnątrz całość zamku górnego otaczał obwód zewnętrznego muru parchamu. Był on dość nieregularny, dostosowany do formy terenu, przez co szerokość międzymurza była różnorodna. Po obsunięciu do Wisły zachodniej skarpy w 1388 roku muru parchamu już tam nie odbudowano, wzniesiono natomiast ponownie dansker oraz pod jego arkadami szkieletowy budynek o nieznanej funkcji, osadzony na ceglanym fundamencie. W południowym odcinku muru parchamu, najważniejszym ze względów obronnych, ulokowano prostokątną w planie basztę wykuszową, w całości wysuniętą w stronę stoku wzniesienia.
Od strony północnej, południowej i wschodniej zamek górny otoczony był przedzamczami. Najobszerniejsze i najstarsze z nich, powstałe jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku, chronione przez czworoboczną wieżę, znajdowało się po stronie południowej. Przy kurtynach wschodniej i zachodniej znajdowały się na nim dwa podłużne budynki gospodarcze. Przedzamcze południowe połączone było z przedzamczem wschodnim przez zespół bramy Fijowskiej. Wciśnięta między mur obwodowy przedzamcza i mur dolnego parchamu, brama ta posiadała nietypowy układ – wieża bramna znajdowała się przy kurtynie, a przedbramie od strony przedzamcza południowego. Przedzamcze południowe połączone było z zamkiem górnym poprzez most oparty z jednej strony na filarach, a z drugiej na murze szyi wjazdowej. Most przerzucony był ponad fosą i dolnym międzymurzem, dodatkowo chronionym przez niewielką cylindryczną basztę, umieszczoną w linii muru obronnego rozdzielającego podzamcza. Basztę posiadało również podzamcze północne w narożniku północno – wschodnim. Posiadała ona formę czworoboczną, częściowo wysuniętą przed sąsiednie kurtyny, dzięki czemu mogła flankować położoną obok furtę.
W drugiej połowie XIV wieku w południowo – zachodnim narożu międzymurza zamku górnego wzniesiono dom komtura. Była to budowla na planie prostokąta o wymiarach 12,5 x 8,5 metra, wzniesiona z cegły układanej w wątku gotyckim. Wnętrze domu składało się na parterze z trzech pomieszczeń o zbliżonej wielkości, z których skrajne zachodnie zaopatrzono w latrynę, najprawdopodobniej w formie wykusza. Prawdopodobnie nieco później na południe od bramy wjazdowej, również przy murze parchamu, wzniesiono kolejny murowany budynek.
Stan obecny
Zamek w Grudziądzu, nie licząc niewielkich reliktów, nie dotrwał do czasów współczesnych. W ostatnich latach wybudowano nową wieżę Klimek, nie jest to jednak wierna replika, a jedynie ceglano-żelbetonowa platforma widokowa. Z oryginalnych części zamku przetrwały pozostałości piwnic południowego skrzydła z fragmentami klatki schodowej łączącej piwnicę z dziedzińcem oraz fragmenty wschodniej części murów szyi bramnej. Po zachodniej stronie przejazdu bramnego odkryto sklepioną krzyżowo piwnicę, kolejną klatkę schodową i kamienny bruk. Nie zachowały się żadne ślady po murach kurtyn skrzydła północnego i zachodniego, gdyż ta część wzgórza została całkowicie zniwelowana. Na terenie dawnego parchamu odkryte zostały pozostałości tzw. domu komtura. Figury z kaplicy zamkowej wtórnie zostały wmurowane w wieżę grudziądzkiego kościoła św. Mikołaja.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom I Prusy Królewskie i Warmia, red. A.Czacharowski, zeszyt 4 Grudziądz, Toruń 1997.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Grudziądz – Zabudowa zamku górnego i przedzamczy na podstawie źródeł pisanych i ikonograficznych z XVI-XVIII wieku [w:] Zamek w Grudziądzu. Studia i materiały, red. M. Wiewióra, Toruń 2012.
Wiewióra M., Stan badań archeologiczno – architektonicznych nad zamkiem krzyżackim w Grudziądzu [w:] Graudentum. Studia z dziejów Grudziądza i okolic, tom 1, Grudziądz-Toruń 2020.