Historia
W początkach XIV wieku Grudziądz wszedł w okres intensywnego rozwoju, otrzymując szereg uprawnień gospodarczych od zakonu krzyżackiego (w 1291 roku w akcie lokacji miasta, w 1310 roku, gdy wielki mistrz Karol z Trewiru zapewnił miastu swobodę handlu suknem i odzieżą). Czerpał też duże zyski z handlu zbożem, pośrednicząc w jego skupowaniu i zbywaniu dzięki bardzo korzystnemu położeniu geograficznemu. Gdy na początku XIV wieku przystąpiono do budowy murów obronnych, pojedyncza ich linia znalazła się również na wysokiej skarpie od strony Wisły. Już jednak przed 1341 rokiem zbudowany został na niej pierwszy spichlerz kupca Bornwalda. Następnie w okresie rządów komtura grudziądzkiego Henryka z Boventin, w latach 1346 – 1351, zbudowano kilka kolejnych, które rada miejska oddała do dyspozycji mieszczan. Prawdopodobnie najdalej do końca XIV wieku zabudowano już całą zachodnią część miasta od strony rzeki. Według pierwszego spisu nieruchomości z 1504 roku w Grudziądzu funkcjonowało wówczas czternaście spichrzy, z których większość była murowana.
W 1455 roku, w trakcie wojny trzynastoletniej między zakonem krzyżackim i Polską, załoga z Kwidzynia pod wodzą Hansa von Gleichen z Lochstaedt podpaliła przedmieście Grudziądza oraz spichlerze, biorąc do niewoli na Wiśle 30 ludzi. Miasto nie zostało jednak zdobyte, a odbudowa zapewne została przeprowadzona w szybkim czasie, dokładnie na tych samych parcelach. Dopiero w pierwszej połowie XVI wieku spichrze grudziądzkie mogły podupaść, gdy handel na Wiśle czasowo zamarł. Podźwignął go król Zygmunt August, z którego nakazu w 1567 roku przeniesiono komorę celną z Włocławka do Grudziądza.
Rejestr czynszowy z 1608 roku odnotował w Grudziądzu szesnaście spichlerzy i jedno puste miejsce. Taki sam stan miał miejsce w 1617 roku, w okresie największych obrotów handlowych, które w 1624 roku osiągnęły szczytową sumę 24 tysięcy grzywien. W ciągu XVII wieku zaczęła rosnąć liczba kupców, co spowodowało, że zaczęto dzielić parcele ze spichrzami na połowy. W 1656 roku było ich już 21, przy czym część została zniszczona przez Szwedów ustawiających na nich działa, a część przez pożar wywołany ostrzałem podczas odbijania miasta w 1659 roku. W kolejnych dwóch stuleciach, wraz z postępującym zamieraniem handlu zbożem, coraz więcej spichlerzy niszczało lub było przebudowywanych na kamienice mieszkalne. Poważne zniszczenia spowodował pożar z 1906 roku, a zwłaszcza walki z 1945 roku.
Architektura
Spichrze grudziądzkie usytuowanie zawdzięczały bliskości rzecznego portu, znajdującego się u podnóża skarpy opadającej ku Wiśle, której koryto w średniowieczu przebiegało w bezpośredniej bliskości miasta. Początkowo zachodnia, nadrzeczna część Grudziądza ograniczona była murem obronnym, który jednak z racji dogodnych warunków terenowych nie wymagał wzmocnienia basztami lub wysokimi kurtynami. To właśnie na nim, na lekko wznoszącym się w stronę zamku krzyżackiego terenie, od XIV wieku zaczęto budować spichrze, przeważnie murowane, ceglane, co świadczyło o doniosłej roli Grudziądza w handlu rzecznym.
Wszystkie spichrze grudziądzkie ustawione zostały kalenicowo, a więc w ten sposób, iż nie posiadały szczytów zwróconych ku miastu lub rzece. Ich grube mury stanowiły zaporę o przeszło 20-25 metrach wysokości. Charakterystyczną cechą budynków była wielopiętrowość od strony Wisły i jednopiętrowość od strony miasta, którą to różnicę wytworzył gwałtowny spadek terenu. Dalszą cechą wyróżniającą było oszkarpowanie od strony rzeki i gładkie ściany zwrócone ku ulicy Spichrzowej. Ulica ta, początkowo typowa uliczka podmurna, ciągnęła się przez całą długość miasta, łącząc wszystkie spichrze z ulicami poprzecznymi wiodącymi w głąb miasta ku rynkowi. Od południa skrajny spichlerz sąsiadował z bramą Wodną, na północy natomiast z bramą Zamkową.
Przypory spichrzy były masywne, wysokie, uskokowe. Rozmieszczano je niejednolicie, za sprawą ciągłego dobudowywania kolejnych podpór wysokich murów. Wyróżniał się jedynie spichlerz przy bramie Wodnej, który jako jedyny pierwotnie nie posiadał przypór. Jego położenie było najdogodniejsze do przeładunku, gdyż zlokalizowany był najbliżej Wisły i na najmniejszej wysokości. Wymiary jego cegieł, układanych w wątku gotyckim, wskazywałyby, iż był on jednym z najstarszych, być może znanym z przekazów spichrzem Bornwalda. Uzyskał on zachodnią ścianę o grubości 1,9 metra, która współtworzyła co najmniej pięć kondygnacji, każdą o wysokości około 2-25 metra. Pierwsze trzy tworzyły od strony miasta piwnicę, a dwie dalsze parter i pierwsze piętro.
Sąsiednia parcela (nr 13/15) zabudowana została spichlerzem w latach 40-tych XIV wieku. Został on wzmocniony przyporami już w chwili budowy, dzielił się zaś podobnie, na cztery kondygnacje piwniczne, parter i piętro. Poszczególne kondygnacje, podobnie jak w innych spichlerzach, rozdzielały drewniane stropy. Doświetlano je niewielkimi otworami okiennymi, które w razie konieczności mogły pełnić funkcje strzelnic. Na niższych kondygnacjach były to otwory szczelinowe, natomiast wyżej położone otwory zamykano łukami odcinkowymi.
Z nabrzeżem spichrze grudziądzkie były połączone drewnianymi rynnami spadowymi, przez które zsypywano zboże bezpośrednio na łodzie i statki. Rynna mogła być opierana na kozłach lub leżała na spadzie wzgórza, czy też była mocowana w murze przypory. Od strony miasta używano technik znanych ze spichlerzy nadmorskich lub usytuowanych na płaskim terenie, gdzie korzystano z podnośników blokowych zakładanych na wzór żurawi. Wewnątrz mogły się znajdować windy z linami które przechodziły przez otwory w stropach, worki ze zbożem noszono też ręcznie, co ułatwiała mała ilość pięter od strony ulicy miejskiej.
Stan obecny
Zespół spichrzy tworzących panoramę Grudziądza od strony Wisły jest dziś zabytkiem unikalnym, nie tylko na terenie Polski. Niestety część z nich została przebudowana w okresie baroku, część przekształcono na kamienice mieszkalne, a poważne zniszczenia dotknęły spichrze podczas walk o miasto w 1945 roku, przez co wiele z nich musiało więc zostać odbudowanych w latach 1946 – 1966. Obecnie niektóre nadal pełnią funkcje magazynowe, częściowo mieszkalne, parę służy po adaptacji potrzebom muzeum grudziądzkiego. Wszystkie niewątpliwie są symbolem miasta. Najlepiej zachowane i najstarsze spichrze gotyckie znajdują się w sąsiedztwie bramy Wodnej, obecnie pod nr 9/11 (przypuszczalny spichlerz Bornwalda), ponadto gotycką formę w dużym stopniu zachował sąsiedni spichlerz nr 13/15, a dalej spichlerz nr 53 z drugiej połowy XIV wieku (do wysokości pierwszego piętra).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom I Prusy Królewskie i Warmia, red. A.Czacharowski, zeszyt 4 Grudziądz, Toruń 1997.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Graudenz, red. J.Heise, Danzig 1894.
Radacki Z., Spichlerze gotyckie nad dolną Wisłą, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu”, nr 22, Historia Sztuki, zeszyt 1, Poznań 1959.
Turnbull S., Crusader Castles Of The Teutonic Knights. The Stone Castles Of Latvia And Estonia 1185-1560, Oxford 2004.