Historia
Pierwsze obwarowania miejskie Grudziądza, zapewne drewniano – ziemne, prawdopodobnie zaczęto wznosić na krótko przed albo po lokacji, która miała miejsce w 1291 roku, choć osada związana z zamkiem, a wcześniej grodem, funkcjonowała już co najmniej od pierwszej połowy XIII wieku (w 1277 roku kronikarz Piotr z Dusburga nazwał Grudziądz „civitas et castrum”). Co prawda w dokumencie lokacyjnym wspomniana już została brama, ale najstarsze obwarowania nie mogły być zbyt silne, skoro w 1286 roku komtur grudziądzki nakazał ewakuację mieszkańców z obawy przed najazdem tatarskim.
W XIV wieku prowadzono budowę ceglanego muru na miejscu starszych obwarowań. Mury miejskie były kilkakrotnie podwyższane i modyfikowane, rozbudowywano zwłaszcza system basztowy, a mur na krawędzi skarpy od strony Wisły stopniowo zastępowano linią obronnych, kilkukondygnacyjnych spichrzów. W pierwszej połowie XV wieku, w związku z rozwojem broni palnej, z dwóch najbardziej zagrożonych stron miasta utworzono drugą, zewnętrzną linię muru.
Pod koniec pierwszej połowy XV wieku mieszczanie grudziądzcy przystąpili do opozycji antykrzyżackiej w postaci Związku Pruskiego. Co prawda jeszcze przed wybuchem wojny w 1454 roku wysłali poselstwo do wielkiego mistrza Ludwika von Erlichshausena z deklaracją wierności, ale na początku lutego przystąpili do zdobywania zamku grudziądzkiego, na którym akurat nie było komtura Wilhelma von Helfenstein. Zamek wraz z liczną grupą zwolenników zakonu bronił się przez kilka dnia, lecz w wyniku ostrzału od strony miasta i podkopu po stronie wschodniej ostatecznie poddał się. Zakończyło to okres krzyżackiego panowania nad miastem, które weszło w skład Królestwa Polskiego, pomimo trwających do 1466 roku kilku prób odbicia Grudziądza przez wojska krzyżackie.
W drugiej ćwierci XVII wieku Grudziądz stał się celem ataku armii szwedzkiej Gustawa Adolfa. Fortyfikacje miejskie pośpiesznie wzmocniono obwałowaniami ziemnymi, choć dzięki działaniom hetmana Koniecpolskiego Szwedzi zrezygnowali ze zdobycia miasta i zamku, zadowalając się spustoszeniem okolicznych terenów. Do zajęcia Grudziądza doszło w 1655 roku, kiedy to mające bronić miasta wojska elektorskie wycofały się bez próby walki. Armia polska odbiła Grudziądz w 1659 roku po intensywnym ostrzale artyleryjskim, który zniszczył zabudowę i przestarzałe już średniowieczne obwarowania. Ich pozostałości zostały rozebrane w drugiej połowie XIX wieku, w związku z dynamicznym rozwojem urbanistycznym.
Architektura
Średniowieczne miasto usytuowano na wysokim, wschodnim brzegu Wisły, wyniesionym ponad teren Kotliny Grudziądzkiej. Od północy sąsiadowało z wzgórzem zajętym przez zamek krzyżacki, natomiast po wschodniej stronie miasta teren obniżał się tworząc rozległe, trudne do przebycia w okresie wiosenno – letnim podmokłe łąki, oraz Jezioro Tuszewskie na którym funkcjonował krzyżacki młyn. Także na południu znajdowało się zabagnione obniżenie terenu, dodatkowo przecięte strumieniem, a od połowy XVI wieku kanałem Trynka, poprowadzonym od rzeki Osy, znajdującej ujście do Wisły po północnej stronie miasta. Dalsze południowe przedpole miasta zajęte było przez osadę rybacką, później stanowiącą niewielkie Przedmieście Toruńskie. Od zachodu proste koryto Wisły pod miastem znacznie się zwężało, umożliwiając organizację przeprawy.
Obwarowania miasta wzniesiono na planie zbliżonym do wydłużonego czworoboku, usytuowanego wzdłuż rzeki, dłuższymi bokami na linii północ – południe. Obejmowały regularną siatkę ulic z prostokątnym rynkiem pośrodku, przy czym prawdopodobnie na większości obwodu od strony wewnętrznej funkcjonowała uliczka podmurna. Blisko murów znajdował się kościół św. Ducha wraz ze szpitalem, wypełniający południowo – zachodni narożnik miasta, podczas gdy fara św. Mikołaja sąsiadowała z ulicą ciągnącą się wzdłuż nadrzecznych spichrzy. Początkowo obwarowania składały się z pojedynczej linii ceglanych murów obronnych i poprzedzającej ją fosy, połączonych w części północnej z wcześniej wzniesionymi obwarowaniami zamku krzyżackiego. Od strony Wisły linię muru już w XIV wieku zastąpiły piętrowe, wysokie spichrze, pełniące równie dobrze, a może nawet lepiej funkcje obronne, posiadały bowiem w grubych zewnętrznych murach szereg niewielkich otworów i strzelnic. Na tym odcinku z powodu wysokich, nadrzecznych skarp utworzenie fosy było zbędne. Fosa zapełniana była wodą ze strumienia i kanału Trynki. Kurtyny zwieńczone były otwartym chodnikiem straży chronionym blankowanym przedpiersiem.
Obwód murów obronnych wzmocniony był około siedmioma basztami. W większości były one prostokątne w planie i otwarte od strony miasta, co obniżało koszty i przyspieszało budowę, a zarazem uniemożliwiało zajęcie i zabarykadowanie budowli przez nieprzyjaciela po uzyskaniu przełamania. Baszty wykuszowe wysunięte były przed sąsiednie kurtyny, a wysokość posiadały równą lub wyższą o jedną lub najwyżej dwie kondygnacje od muru obronnego. Baszta południowo – wschodnia oraz być może północno – wschodnia miały formę zamkniętych czworoboków z powodu usytuowania w narożnikach miasta. Baszta na północ od bramy Bocznej jako jedyna z nieznanych powodów wzniesiona została na planie koła. Prawie wszystkie baszty wzniesione zostały we wschodnim odcinku obwodu, najbardziej zagrożonym potencjalnym atakiem i zarazem najdłuższym. Ich rozstawienie nie było regularne, znajdowały się od 30 do 70 metrów od siebie (biorąc pod uwagę także bramy). Z czasem tylne ściany baszt wykuszowych (łupinowych) pozamykano tylnymi ścianami, co pozwalało w przyziemiu umieszczać składy zaopatrzenia, broni lub amunicji.
Do miasta prowadziły cztery bramy: Toruńska od południa, Łasińska (Kwidzyńska) od północy, Wodna prowadzącą do portu wiślanego i młyna w narożniku południowo – zachodnim, oraz Boczna od wschodu, prowadzącą na łąki i pastwiska miejskie. Ponadto funkcjonowała brama Zamkowa, łącząca oba organizmy obronne. Brama Toruńska oraz Łasińska usytuowane były na głównej osi miasta, natomiast mniejsze znaczenie miała komunikacja na linii wschód – zachód. Odróżniało to Grudziądz od większości portowych miast hanzeatyckich z jedną długą i szeroką ulicą równoległą do nadbrzeża z którym łączyły się ulice poprzeczne. Grudziądz miał bowiem większą ilość mniejszych, wąskich uliczek prostopadłych w stosunku do Wisły, prowadzących do spichrzy, a jego położenie na wysokiej skarpie spowodowało, że nie było bram miejskich od strony zachodniej. Dodatkowym elementem ułatwiającym codzienne życie była furta Gnojna, najpewniej zwykły otwór przeznaczony do usuwania nieczystości.
Bramy grudziądzkie znajdowały się w czworobocznych wieżach, obustronnie wysuniętych przed sąsiednie kurtyny. W ich przyziemiach znajdowały się przejazdy o szerokości około 2-3 metrów, zamykane bronami oraz być może wrotami. Od strony wjazdu do miasta mogły posiadać dekorowane elewacje, przykładowo brama Toruńska zdobiona była trzema podłużnymi blendami. Przed wieżami bramnymi znajdowały się mosty przerzucane nad fosą, przy czym most przed bramą Toruńską bardzo wcześnie otrzymał formę murowaną.
W pierwszej połowie XV wieku od strony południowej i wschodniej dobudowano drugi, zewnętrzny, niższy mur obronny, utworzony między fosą a starszymi kurtynami. Ponadto bramy Toruńska, Łasińska oraz Wodna otrzymały przedbramia, łączące się z zewnętrznym pierścieniem obwarowań. Nowy mur zwieńczono podobnie jak stary – krenelażem i otwartym chodnikiem straży, a w jego linii umieszczono jedną basztę czy też basteję w narożniku północno – wschodnim. Szerokość parchamu wynosiła około 9 – 10 metrów.
Stan obecny
Do naszych czasów zachowała się przebudowana brama Wodna, której dolna część z ostrołukowym przejazdem pochodzi jeszcze z XIV wieku. Część górna przebudowana została na cele mieszkalne w XVII wieku. W najlepszym stanie przetrwał południowo – wschodni odcinek podwójnych murów, pomiędzy wylotami ul. Klasztornej i Szkolnej, z zachowanymi sporymi fragmentami baszty i muru. Bardzo cennym zabytkiem jest most z XIII wieku, będący elementem zespołu bramy Toruńskiej. Możliwe, iż powstał on wcześniej niż sama brama i jest najprawdopodobniej najstarszym zachowanym mostem w Polsce.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom I Prusy Królewskie i Warmia, red. A.Czacharowski, zeszyt 4 Grudziądz, Toruń 1997.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Graudenz, red. J.Heise, Danzig 1894.
Olszewski J., Fortyfikacje Grudziądza z okresu średniowiecza i okresu wojen szwedzkich [w:] Dzieje fortyfikacji Grudziądza, red. J.Kufel, Grudziądz 2014.